فاتحان افغان ابتدا به رهبری محمود تا سال 1725م/1104 ش و سپس به رهبری پسر عموی وی به نام اشرف تا سال 1729 م/1108 بر ایران حکومت کردند. این حکومت کوتاه از نظر سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و روابط خارجی برای ایران اثرات بسیار مخربی داشت چون 80سال نابسامانی داخلی را بهدنبال آورد. شیخ محمد علی حزین، وقایعنگار آن زمان، درباره این دوران مینویسد: «سراسر امپراتوری در حال نابودی است، نظامات و قوانین سلطنتی در خلال این چند ساله در هم شکسته و پراکنده شدند.» و مالکوم در سال 1815م /1194ش مینویسد تقریبا یکمیلیون ایرانی بر اثر حمله افغانها جان خود را از دست دادند.» جمعیت ایران در آن زمان بین شش تا 10میلیون نفر بوده است.
روابط گسترده سیاسی و تجاری که ایران عصر صفوی با همسایگان و قدرتهای اروپایی برقرار کرده بود از هم پاشید، بهطوریکه دوره اشغال ایران توسط افغانها را میتوان دوره وقفه تقریبا کامل فعالیتهای بازرگانی خارجی به حساب آورد، اقتصاد داخلی نیز دچار از هم گسیختگی شد و قیمت بالای اجناس و کمبودهای ادواری و قحطیها بیش از همه به ساکنان شهرها آسیب رساند. در این زمان ایران بین افغانها و طهماسبمیرزایصفوی، روسیه و عثمانی تقسیم شد و آنچه به نام ایران در دست اشرف باقی ماند به عراق عجم، فارس، سیستان، کرمان و غرب خوزستان محدود شد. بالاخره قوای اشرف افغان در آذر و دی 1108ش در نزدیکی شیراز توسط نیروهای نادر تارومار و طهماسب فرمانروای اسمی ایران و نادر سپهسالار، او حکمران عملی کشور شد.
ایران در دوره افشاریه
1747-1729م/1126-1108ش
نادر در سال 1115ش خود را شاه ایران خواند. نادرشاه که خود را سرداری چون تیمورلنگ میدانست برای نفوذ به خارج از مرزهای ایران در آسیایمیانه، افغانستان و هندوستان به جنگ متوسل شد. از نظر سیاسی چنین مشی توسعهطلبانهای، دیوانسالاری را نهاد محوری حکومت نمیدانست بلکه ارتش را شالوده قدرت امپراتوری قرار میداد. این سیاست تجاوزگرانه نظامی برای کشور بهای سنگینی داشت و مردم را هرچه بیشتر تهیدست کرد. اثرات عمده حکومت نادرشاه را میتوان به این ترتیب نام برد: 1- فشار مالیاتی بیش از حد بر بازرگانان که باعث تخریب تجارت منطقهای و محلی شد، بهطوریکه به نوشته لکهارت این دوران بدترین زمان برای تجارت در ایران بوده است، البته این امر بیشتر متوجه تجارت ابریشم در شمال ایران میشده بهطوریکه تولید سالانه 1380 تن ابریشم خام در گیلان در زمان صفویه به 160-180 تن در سال رسید و بعد از مدتی هم کاملا متوقف شد اما تجارت کمپانیهای هند شرقی در جنوب ایران همچنان ادامه داشته، هرچند به مراتب کمتر از دوران صفویه بوده است. 2 -تورم فراگیر، بهطوریکه در این زمان قیمت برنج نسبت به 30 تا 50 سال گذشته تقریبا پنج برابر شد، 3- افزایش فشار و ستم مضاعف بر دهقانانی که محصولاتشان به تاراج میرفت و مورد بیگاری قرار میگرفتند، 4-تضعیف حمایت مردم شیعهمذهب از نادر شاه به دلیل سیاستهایش درباره دین و روحانیت. وی پیشنهاد داده بود که مذهب جعفری به عنوان شاخه پنجم مذاهب اسلامی شناخته شود و این امر باعث جلب حمایت افغانها و سنیمذهبها از حکومت وی شده بود. بلایای طبیعی مثل قحطی، خشکسالی و طاعون هم رنج و عذاب مضاعفی بود که شانههای مردم ایران باید آنها را تحمل میکرد. جهانگردان آن زمان معیشت مردم ایران را وحشتناک خواندهاند. در زمینه سیاست خارجی هم باید گفت بخش عمده روابط خارجی اساسا در کشمکش با همسایگان خلاصه میشد، از جمله این سیاستها میتوان به بازپسگیری سرزمینهای ایران از عثمانی با جنگ و از روسیه با روابط دیپلماتیک و جنگ تجاوزکارانه نادر با ازبکها و امپراتوری مغولی هندوستان اشاره کرد لکهارت مینویسد: «نادر بین 60 تا 70میلیون پوند استرلینگ پول، جوهرات و اقلام گرانبها از هند به ایران آورد که یکچهارم این غنایم در مسیر برگشت به ایران از دست رفت. اغلب این اموال را نادر صرف قشون و جنگهای بعدی با عثمانی کرد، بخشی نیز در خزانه شخصی نگاه داشته شد بهطوریکه مردم ایران از این چپاولگری نادر کوچکترین نفعی نبردند.
نادر در سالهای آخر سلطنت تعادل فکری خود را از دست داد، بر میزان مالیاتها شدیدا افزود بسیاری از نزدیکان و افراد سرشناس کشور را کشت. با قتل وی توسط محمدخان قاجار در نقاط مختلف ایران مبارزه شدیدی برای کسب قدرت درگرفت و بالاخره در سال 1765 م/1144ش کریمخان زند به فرمانروایی ایران رسید. این دوره تا زمان مرگ وی در سال 1779م/1158ش دوره ثبات و آرامش برای ایران بود.ایران در دوران کریم خان زند
1779- 1765 م/1158- 1144ش
در دوران کریمخان دستگاه دیوان سالاری ساده و ارتش دایمی کوچک شد. در این دوران بدون اعمال زور و خشونت بیش از حد در گردآوری مالیاتها یا به کارگیری ارتش بزرگ، درآمدهای دولت از راه مالیات سالانه به 535هزار تومان میرسید که دوسوم درآمد مالیاتی در آخرین سالهای حکومت صفوی بود. نقل است که هنگام مرگ کریمخان تنها هفتهزار تومان در خزانه باقی مانده بود زیرا سیاست مالی کریمخان آن بود که پولها به اقتصاد جامعه تزریق شود و آنها را به شکل نامولد و گنج ذخیره نکند در حالیکه نادر در زمان مرگ 715میلیون تومان در خزانه داشت. کریمخان نزد مردم محبوبیت فراوانی داشت. وی تلاش کرد بازرگانی و کشاورزی را احیا کند و با برقراری امنیت در جادهها، دعوت از بازرگانان به بازگشت به ایران، احداث بناهای عمومی و طرحهای زیربنایی و میزان معقول مالیاتها کوشید در راستای این سیاستها گام بردارد. شبکههای آبیاری و زهکشی در فارس و جنوب احیا شد، قناتهایی احداث یا لایروبی شد، در شیراز بازار و گذرگاههای اطراف آن سنگفرش و زهکشی مرکزی زیرزمینی و چاههای فاضلاب احداث شد. سیلوهای دولتی در ایالتها ساخته شد تا هنگام جنگ آذوقه ارتش مهیا باشد و وقتی کشور با خشکسالی مواجه شد، سیلوی اصفهان را گشودند و در اختیار تهیدستان قرار دادند. دولت مقداری غله اضافی نیز خریداری کرد و به بهای کمتری در اختیار مردم شیراز قرار داد.
با اقلیتهای مذهبی، ارمنی و یهودی خوشرفتاری میکرد. تراز تجارت خارجی نیز در این دوره به سود ایران مثبت بود. میگویند کریمخان مدام میگفت: «ما نسبت به همه مردم ایران یک وظیفه عام داریم. این وظیفه وقتی بهخوبی ادا میشود که موادغذایی، پوشاک و لوازم زندگی را به قیمت آنچنان پایینی در اختیارشان قرار دهیم که یک فرد اجیر هم بتواند بهقدر کافی از آنها تهیه کند.» در این دوره هرچند ارزش ریال سیر نزولی را میپیمود و از5.2 پوند استرلینگ هر تومان در دهه 1120ش به875.1 پوند استرلینگ رسید اما اسقف جدید کلیسای اصفهان اعلام میکند «معیشت ارزان است.» جهانگردی بهنام ویرینگ مینویسد: «بر اثر حکومت مطلوب کریمخان، شهر آرام بود. من خود از چند نفر اهالی شیراز شنیدم که پلیس و مدیریت شهر آنچنان منظم و دقیق بوده که حتی یک مورد آشوب، تحریک یا خونریزی مشاهده نشده است.» هرچند بازرگانی و صنعت احیا شد و باردیگر هر شهر و منطقه به تولید کالای تخصصی خود پرداخت اما این رونق به شکوه دوران صفویه نرسید و رونق مزبور بیشتر متوجه شیراز پایتخت کریمخان بود. کریمخان هرچند طرفدار تجارت بود و به رفاه اقتصادی قلمرو خود علاقهمند بود اما نگران بود مبادا تجارت ایران در خلیجفارس به تراز منفی بازرگانی به زیان ایران بینجامد و موجب خروج پول از کشور شود. این موضوع انگلیسیها را ناراحت میکرد و به همین دلیل میزان دادوستد دو کشور به یکدهم سابق رسید.
در این دوران بسیاری از روحانیونی که در اثر بدرفتاریهای نادر با ایشان همچنین اوضاع بد اقتصادی و طاعون به عراق مهاجرت کرده بودند به ایران بازگشتند. با پیدایش تعزیه در دوره زندیه، مذهب شیعه در میان مردم عمق بیشتری پیدا کرد. با تعزیه نوعی فرهنگ سیاسی پدید آمد که در زمینه فداکاری و مقاومت در برابر ظلم و ستم اثرات دیرپا فراوانی برجای ماند.
ایران در دوره افشاریه
1747-1729م/1126-1108ش
نادر در سال 1115ش خود را شاه ایران خواند. نادرشاه که خود را سرداری چون تیمورلنگ میدانست برای نفوذ به خارج از مرزهای ایران در آسیایمیانه، افغانستان و هندوستان به جنگ متوسل شد. از نظر سیاسی چنین مشی توسعهطلبانهای، دیوانسالاری را نهاد محوری حکومت نمیدانست بلکه ارتش را شالوده قدرت امپراتوری قرار میداد. این سیاست تجاوزگرانه نظامی برای کشور بهای سنگینی داشت و مردم را هرچه بیشتر تهیدست کرد. اثرات عمده حکومت نادرشاه را میتوان به این ترتیب نام برد: 1- فشار مالیاتی بیش از حد بر بازرگانان که باعث تخریب تجارت منطقهای و محلی شد، بهطوریکه به نوشته لکهارت این دوران بدترین زمان برای تجارت در ایران بوده است، البته این امر بیشتر متوجه تجارت ابریشم در شمال ایران میشده بهطوریکه تولید سالانه 1380 تن ابریشم خام در گیلان در زمان صفویه به 160-180 تن در سال رسید و بعد از مدتی هم کاملا متوقف شد اما تجارت کمپانیهای هند شرقی در جنوب ایران همچنان ادامه داشته، هرچند به مراتب کمتر از دوران صفویه بوده است. 2 -تورم فراگیر، بهطوریکه در این زمان قیمت برنج نسبت به 30 تا 50 سال گذشته تقریبا پنج برابر شد، 3- افزایش فشار و ستم مضاعف بر دهقانانی که محصولاتشان به تاراج میرفت و مورد بیگاری قرار میگرفتند، 4-تضعیف حمایت مردم شیعهمذهب از نادر شاه به دلیل سیاستهایش درباره دین و روحانیت. وی پیشنهاد داده بود که مذهب جعفری به عنوان شاخه پنجم مذاهب اسلامی شناخته شود و این امر باعث جلب حمایت افغانها و سنیمذهبها از حکومت وی شده بود. بلایای طبیعی مثل قحطی، خشکسالی و طاعون هم رنج و عذاب مضاعفی بود که شانههای مردم ایران باید آنها را تحمل میکرد. جهانگردان آن زمان معیشت مردم ایران را وحشتناک خواندهاند. در زمینه سیاست خارجی هم باید گفت بخش عمده روابط خارجی اساسا در کشمکش با همسایگان خلاصه میشد، از جمله این سیاستها میتوان به بازپسگیری سرزمینهای ایران از عثمانی با جنگ و از روسیه با روابط دیپلماتیک و جنگ تجاوزکارانه نادر با ازبکها و امپراتوری مغولی هندوستان اشاره کرد لکهارت مینویسد: «نادر بین 60 تا 70میلیون پوند استرلینگ پول، جوهرات و اقلام گرانبها از هند به ایران آورد که یکچهارم این غنایم در مسیر برگشت به ایران از دست رفت. اغلب این اموال را نادر صرف قشون و جنگهای بعدی با عثمانی کرد، بخشی نیز در خزانه شخصی نگاه داشته شد بهطوریکه مردم ایران از این چپاولگری نادر کوچکترین نفعی نبردند.
نادر در سالهای آخر سلطنت تعادل فکری خود را از دست داد، بر میزان مالیاتها شدیدا افزود بسیاری از نزدیکان و افراد سرشناس کشور را کشت. با قتل وی توسط محمدخان قاجار در نقاط مختلف ایران مبارزه شدیدی برای کسب قدرت درگرفت و بالاخره در سال 1765 م/1144ش کریمخان زند به فرمانروایی ایران رسید. این دوره تا زمان مرگ وی در سال 1779م/1158ش دوره ثبات و آرامش برای ایران بود.ایران در دوران کریم خان زند
1779- 1765 م/1158- 1144ش
در دوران کریمخان دستگاه دیوان سالاری ساده و ارتش دایمی کوچک شد. در این دوران بدون اعمال زور و خشونت بیش از حد در گردآوری مالیاتها یا به کارگیری ارتش بزرگ، درآمدهای دولت از راه مالیات سالانه به 535هزار تومان میرسید که دوسوم درآمد مالیاتی در آخرین سالهای حکومت صفوی بود. نقل است که هنگام مرگ کریمخان تنها هفتهزار تومان در خزانه باقی مانده بود زیرا سیاست مالی کریمخان آن بود که پولها به اقتصاد جامعه تزریق شود و آنها را به شکل نامولد و گنج ذخیره نکند در حالیکه نادر در زمان مرگ 715میلیون تومان در خزانه داشت. کریمخان نزد مردم محبوبیت فراوانی داشت. وی تلاش کرد بازرگانی و کشاورزی را احیا کند و با برقراری امنیت در جادهها، دعوت از بازرگانان به بازگشت به ایران، احداث بناهای عمومی و طرحهای زیربنایی و میزان معقول مالیاتها کوشید در راستای این سیاستها گام بردارد. شبکههای آبیاری و زهکشی در فارس و جنوب احیا شد، قناتهایی احداث یا لایروبی شد، در شیراز بازار و گذرگاههای اطراف آن سنگفرش و زهکشی مرکزی زیرزمینی و چاههای فاضلاب احداث شد. سیلوهای دولتی در ایالتها ساخته شد تا هنگام جنگ آذوقه ارتش مهیا باشد و وقتی کشور با خشکسالی مواجه شد، سیلوی اصفهان را گشودند و در اختیار تهیدستان قرار دادند. دولت مقداری غله اضافی نیز خریداری کرد و به بهای کمتری در اختیار مردم شیراز قرار داد.
با اقلیتهای مذهبی، ارمنی و یهودی خوشرفتاری میکرد. تراز تجارت خارجی نیز در این دوره به سود ایران مثبت بود. میگویند کریمخان مدام میگفت: «ما نسبت به همه مردم ایران یک وظیفه عام داریم. این وظیفه وقتی بهخوبی ادا میشود که موادغذایی، پوشاک و لوازم زندگی را به قیمت آنچنان پایینی در اختیارشان قرار دهیم که یک فرد اجیر هم بتواند بهقدر کافی از آنها تهیه کند.» در این دوره هرچند ارزش ریال سیر نزولی را میپیمود و از5.2 پوند استرلینگ هر تومان در دهه 1120ش به875.1 پوند استرلینگ رسید اما اسقف جدید کلیسای اصفهان اعلام میکند «معیشت ارزان است.» جهانگردی بهنام ویرینگ مینویسد: «بر اثر حکومت مطلوب کریمخان، شهر آرام بود. من خود از چند نفر اهالی شیراز شنیدم که پلیس و مدیریت شهر آنچنان منظم و دقیق بوده که حتی یک مورد آشوب، تحریک یا خونریزی مشاهده نشده است.» هرچند بازرگانی و صنعت احیا شد و باردیگر هر شهر و منطقه به تولید کالای تخصصی خود پرداخت اما این رونق به شکوه دوران صفویه نرسید و رونق مزبور بیشتر متوجه شیراز پایتخت کریمخان بود. کریمخان هرچند طرفدار تجارت بود و به رفاه اقتصادی قلمرو خود علاقهمند بود اما نگران بود مبادا تجارت ایران در خلیجفارس به تراز منفی بازرگانی به زیان ایران بینجامد و موجب خروج پول از کشور شود. این موضوع انگلیسیها را ناراحت میکرد و به همین دلیل میزان دادوستد دو کشور به یکدهم سابق رسید.
در این دوران بسیاری از روحانیونی که در اثر بدرفتاریهای نادر با ایشان همچنین اوضاع بد اقتصادی و طاعون به عراق مهاجرت کرده بودند به ایران بازگشتند. با پیدایش تعزیه در دوره زندیه، مذهب شیعه در میان مردم عمق بیشتری پیدا کرد. با تعزیه نوعی فرهنگ سیاسی پدید آمد که در زمینه فداکاری و مقاومت در برابر ظلم و ستم اثرات دیرپا فراوانی برجای ماند.