درهای بهشت و دوزخ از دیدگاه ملاصدرا

[zahra]

درهای بهشت و دوزخ از دیدگاه ملاصدرا


درهاي بهشت و دوزخ از ديدگاه ملاصدرا

درهاي بهشت درهايي است كه در قرآن بدانها اشاره شده ، چنان كه خداوند مي فرمايد :

"فرشتگان از هر دري بر آنان وارد مي شوند ( رعد – 23 ) " و فرمود :

"درهاي آسمان به رويشان گشوده نمي گردد و وارد بهشت نمي شوند ( اعراف – 40 )"

و فرمود : "بهشت هايي جاويد كه درها برايشان گشوده است ( ص – 50 )" و درهاي جهنم را اشاره كرده

و فرموده : "از درهاي جهنم وارد شويد و جاودانه در آن باشيد ( غافر – 76 )"

و فرمود : "و چون به جهنم رسند درهاي آن گشوده شود ( زمر – 71 )"

و فرمود : "جهنم هفت در دارد كه به هر دري پاره اي از آنان قسمت شده است ( حجر – 44 )" .

بدان كه در تعيين اين درها اختلاف نظر واقع شده است ، گفته اند كه آنها مدارك هفتگانه انسانند

كه عبارت از حواس پنجگانه و دو حس باطني اند – يعني خيال و وهم – يكي مدرك صورت ها است

و دومي مدرك معاني جزيي ، اين درها همان گونه كه درهاي دخول به جهنم اند ، همين طور درهاي دخول به بهشت هم مي باشند ،

اگر انسان آنها را در طاعات و كسب خيرات و انتزاع معاني كليات از محسوسات و جزييات در كار گيرد ،

خلاصه آن كه انسان آنها را در آن چه براي آن آفريده شده اند در كار گيرد .

بهشت را در هشتمي هم هست كه بدان اختصاص دارد و آن در قلب مي باشد ،

و گفته اند : آن اعضاي هفتگانه است كه بدانها تكليف واقع شده است ، و گفته اند :

آنها خوي هاي زشت است مانند حسد و بخل و تكبر و غير اينها – براي جهنم – و مقابل اينها از خوي هاي نيك مانند

علم و كرم و شجاعت و جز اينها – براي بهشت – و بعيد نيست كه صفات زشت را هفت موضع باشد

كه هر يك از آنها را شعبه هايي فراوان باشد ، و همين طور براي صفات نيك هشت مجمع باشد

و تحت هر كدام از آنها گروه هاي فراواني باشند ، چنان كه در كتاب هاي اخلاقي آمده اند ،

ولي قول اولي موافق تر است ، زيرا هر يك از مشاعر هفتگانه دري به سوي شهوات دنيايي اند

كه به زودي آتش هايي سوزنده و هيآتي شكنجه دهنده براي نفوس در آخرت مي گردند ،

و اگر آنها در راه خير استعمال شوند ، درهايي به سوي ادراك حقايق و معارف و فعل حسنات مي گردند

و در پايان كار بدانها پاداش داده مي شود و به ملكوت بالا مي روند و با زمره فرشتگان داخل بهشت مي گردند .

خلاصه آن كه هر يك از اين مشاعر و مدارك را باطن و ظاهري است ، باطنش در آن رحمت است و ظاهرش از روبرويش عذاب ،

پس ظواهر آنها درهاي بازي است به عالم دوزخ – و يا بدانچه استحقاق دخول در دوزخ را دارند

– و بواطن آنها درهاي بازي است به عالم بهشت – و يا بدانچه استحقاق دخول در بهشت را دارند

– و چون درهاي دوزخ قفل شد ، درهاي بهشت باز مي شود ، بلكه آنها به شكل دري هستند كه چون در موضعي باز شد ،

در موضع ديگر مسدود مي گردد ، پس قفل شدن درهاي يكي از آن دو ،

عين باز شدن درهاي ديگري مي باشد – جز در قلب كه در هشتم است – زيرا آن در پيوسته بر اهل حجاب كلي و كفر قفل است

و اختصاص به اهل بهشت – از جهت ايمان و معرفت دارد ، و هيچ وقت براي اهل دوزخ باز نمي شود ، چون آنان در ازل بر قلب هايشان مهر خورده است ،

چنان كه خداوند ميفرمايد : "خداوند بر دلهاشان مهر زده است ( بقره – 7 )" و فرمود : "بر دلهاشان مهر خورده است

و آنان فهم نمي كنند ( توبه – 87 )" آتش را دخول و يا تصرفي در قلوب و دل ها نيست ، و فقط نوعي از آن بر قلوب اطلاع ( تسلط ) دارد

و به جهت قفل بودن آن در بر آتش – مانند قفل بودن در بهشت بر كافران – در آن دخول ندارد

، پس درهاي هفتگانه اي كه خداوند بيان داشته ، انس و جن از آنها وارد مي شوند ،

اما در هشتمي كه قفل است و اهل كفر و احتجاب در آن وارد نمي شوند ، باطنش محل ايمان و عبوديت است

در حديث آمده كه : خاك محل ايمان را نمي خورد ، پس باطن آن ( قلب محل ايمان ) در دنيا و آخرت سعيد است

و عذاب و شقاوت را در آن مدخلي نيست ، بنابراين قلب مانند بهشت به سختي و رنج ها در نورديده شده و در باطنش رحمت است

و در ظاهرش عذاب ، و آن آتشي است كه بر دلها مسلط است .

اما منازل جهنم و دركات و روزنه هايش بر قياس ، آن چيزي است كه درباره بهشت – از منازل و درجات

و پنجره ها به گونه مقابله – گفته شده است ، اما نام درهاي هفتگانه اش به اعتبار اضافه و نسبت به منازل آن است ،

مانند در جهنم و در حجيم و در سعير و در لظي و در سقر و در حوطمه و در سجين ، و در هشتمين قفل است و گشوده نمي شود

و آن حجاب و سد است ، اما روزنه هاي جهنم : آنها شعبه و شاخه هاي كفر و فسق اند ، و همين طور روزنه هاي بهشت عبارت

از شعبه ها و شاخه هاي ايمان و طاعت است ، پس هر كس عمل نيكي انجام داد آن را در آخرت مشاهده مي كند

و هر كه عمل بدي انجام داد آن را مي بيند و گاهي هم از او در مي گذرند .



كتاب اسفار اربعه – نوشته ملاصدراي شيرازي – ترجمه محمد خواجوي – جلد 2/4

 

[zahra]

در بیان ماهیت بهشت و دوزخ

بهشت چنان که کتاب و سنت بر آن دلالت دارد و برهان و کشف با آن مطابقت دارد ،

سرای بقا و پایداری و سلامتی است و در آن نه مرگ است و نه پیری و نه بیماری و نه غم و اندوه و پوسیدگی و زوال ،

و آن دار آرامش و کرامت و ارجمندی بوده است .

مبادی اکوان در عالم بهشت ، امور ادراکی و جهات فاعلیت می باشد و دخلی به مواد و اسباب قابلیت ندارد ،

زیرا وجود اشیاء در آنجا ، وجود صوری بدون ماده و حرکت و انفعال و تجدد و انتقال می باشد .

حال بدان که بهشت ، دو بهشت است : بهشتی محسوس و بهشتی معقول ، چنان که خداوند می فرماید :

- هر کس از حضور در برابر پروردگارش بیمناک باشد دو بهشت دارد (46 - رحمان ) و فرمود :

در آن دو بهشت از هر میوه ای دو زوج است ( 52 - رحمان ) { یعنی دو قسم است ، زوج گاهی بر یکی از آن دو و گاه دیگر

بر هر دو اطلاق می شود ، اینجا دو زوج یکی در بهشت صوری و دیگری در بهشت روحانی است ، یعنی یکی محسوس است و دیگری معقول . "سبزواری" }

اثبات عالم عقلی مشتمل بر صور عقلی و مثلی نوری مطابق با تمام انوار خارجی می باشد ،

و همین طور اثبات عالم صوری مشتمل بر صور حسی مجرد از ماده کاین فاسدی که وضع در جهات دارد می باشد ،

بنابراین بهشت محسوس خاص اصحاب یمین ( دست راستی ها) و بهشت معقول ، ویژه مقربان است که "علیون" می باشند .

همین طور آتش هم دو آتش است : آتش محسوس و آتش معنوی ، آتش محسوس خاص کافران است و آتش معنوی ویژه منافقان متکبر ،

محسوسش برای کالبدها و معنویش برای دل ها.

و هر یک از بهشت و دوزخ محسوس ، عالم مقداری است ، یکی از آن دو صورت رحمت الهی و دیگری صورت غضبش می باشد ،

چنانکه فرموده : و هر کس که غضبم بر او فرود آید هلاک شده است (81 - طه)

همان طور که رحمت ذاتی است و غضب عارضی ، چنان که با برهان دانسته می شود و بیان الهی (در حدیث قدسی)

بر آن دلالت دارد که فرمود : رحمتم بر غضبم پیشی گرفته ، و فرموده : رحمتم تمام موجودات را فرا گرفته است (156 - اعراف)

، همین طور آفریدن بهشت بالذات است و آفریدن دوزخ بالعرض ، و تحت این سخن رازی است .

آخرت را در این عالم مکانی نیست ، نه در بالایش و نه در پایینش ، زیرا تمام آنچه در مکان های این عالم است همگی متجدد

و نو شونده و کهنه شونده و دگرگون پذیر و فانی شونده اند ، و هر چه که چنین باشد از دنیا است ،

در صورتی که آخرت سرای پایداری است نه نابودی ، ولی داخل این عالم و در باطن پرده آسمان ها و زمین است ،

و منزلت و مقامش نسبت به دنیا ، منزلت و مقام جنین است نسبت به رحم مادر ، ولی هر یک از بهشت و دوزخ را در این عالم

به حسب رقایق و نشآت جزئیشان مظاهر و آینه هایی است .

لذا اخباری که در تعیین بعضی از مکان های یکی از آن دو وارد شده بر آن حمل می گردد ،

چنان که در بیان رسول خدا (ص) آمده : "بین قبر و منبرم ، بستانی از بساتین بهشت است ."

و فرمود : "قبر مومن بستانی از بساتین بهشت است و گور منافق گودالی از گودال های جهنم .

" و روایت شده : "در کوه الوند چشمه ای از چشمه های بهشت است ."


(ادامه دارد)

 

[zahra]

جایگاه بهشت و دوزخ

بسیاری از اخبار دلالت بر این دارد که بهشت در آسمان هفتمین است .

تعدادی نقل قول در مورد جایگاه بهشت و دوزخ :

- روزیتان با آنچه شما را وعده می دهند در آسمان است (22 – ذاریات)
- بهشت در آسمان است ، اما اینکه در کدام آسمان است ، مشهور آنکه در آسمان هفتم است (حضرت محمد "ص")
- بهشت کجاست ؟ بالای هفت آسمان .... دوزخ کجاست ؟ زیر دریاهای طبقه طبقه (ابن عباس)
- بهشت در آسمان چهارم است و چون قیامت فرا رسد ، خداوند آن را هر کجا خواهد قرار می دهد . (عبدالله بن مسعود)
- بهشت درنوردیده و آویزان به شاخ های خورشید است و در هر سالی یک بار پخش می شود ، و ارواح مومنان در پرندگانی چون گنجشک و ساراند که میوه های بهشت را می دانند . (عبدالله بن عمر)
- نزدیک به سخن بالا ، بیان بعضی از پیشینیان از صاحب حکمت است که ارواح از شعاعات خورشید به این عالم فرود می آیند .
- و در بعضی اخبار دلالت دارد که آنها در آسمان دنیایند ، و آن در حدیث معراج روایت شده که رسول خدا(ص) آدم ابوالبشر را در آسمان دنیا مشاهده کرد که از جانب راستش دری است که از آن سو نسیمی خوشبو می وزد و از جانب چپش بادی بدبو ، جبرئیل بدان حضرت عرض کرد که یکی از آن دو ، بهشت است و دیگری دوزخ .
- و در بعضی اخبار دلالت دارد که آن در بعضی وادی های زمین است ، و آن نیز در حدیث معراج روایت شده که رسول خدا (ص) پیش از نماز کسوف جبرئیل گفت : این صدای بهشت است .
- و در بعضی اخبار دلالت دارد که دوزخ و بهشت را در بعضی اوقات در زمین است ، چنانکه در نماز کسوف روایت شده که رسول خدا (ص) فرمود : هر چه وعده و وعید به شما داده شده ، همه را در این نمازم دیدم ، جهنم را آوردند ، و آن هنگامی بود که مرا دیدید عقب کشیدم ، بیم آنکه حرارت آتشش به من اصابت کند .... تا آنجا که فرمود : سپس بهشت را آوردند ، آن هنگامی بود که مرا دیدید جلو رفتم تا آنکه در جای خود ایستادم و دستم را دراز کردم و می خواستم از میوه هایش بچینم تا آنها را مشاهده کنید ، ولی حالی برایم پیش آمد که این کار را نکنم .
- و نیز روایت شده که روزی رسول خدا (ص) نماز خواند و به منبر رفت و با دستش به قبله مسجد اشاره کرد و فرمود : هم اکنون که با شما نماز می خواندم بهشت و دوزخ را مشاهده کردم که از جانب این دیوار متمثل شدند ، و در خوبی و بدی مانند امروز چیزی ندیدم .
اما دوزخ : در زبان همگان است که در زمین هفتم می باشد .
- در حدیث معراج روایت است که رسول خدا(ص) فرمود : مالک دوزخ را در آسمان دنیا مشاهده کرد و برایش راهی از راه های دوزخ را گشود تا آن را ببیند ، به طوری که دود و شراره هایش و آنچه از جانب راستش بود از در دوزخ به سوی او بالا آمد .
- بعضی از اخبار دلالت دارد که آن در دریاست ، از آن جمله روایتی است از امیرالمومنین (ع) که آن حضرت از شخصی یهودی پرسید : محل دوزخ در کتاب شما کجاست ؟ گفت : در دریا است ، فرمود آن را راست گفتار می دانم ، چون تصدیق بیان الهی است که : سوگند به دریای آکنده از آتش (6 – طور) و نیز در تفاسیر روایت شده که "بحر مسجور" همان جهنم است .
- از آن جمله روایتی است که احمد بن حنبل در مسندش از رسول خدا(ص) روایت می کند که فرمود : دریا همان جهنم است .
- از آن جمله روایتی است که عبدالله بن عمر از رسول خدا (ص) نقل می کند که فرمود : هیچکس مسافرت دریایی نکند مگر برای جنگ و یا حج ، زیرا تحت دریا آتش است .
- از آن جمله روایتی است که ثعلبی در تفسیرش از رسول خدا (ص) نقل کرده فرمود : دریا آتش در آتش است .
- و از آن جمله روایتی است که نقلش گذشت ، و مجاهد از ابن عباس روایت می کند که گفت : جهنم تحت دریایی است که نامش "قیس" است و آن سویش دریایی است که نامش "اصم" است و آن سویش دریایی است نامش "مطبق" است و از آن سویش دریایی است نامش "مرماس" است و از آن سویش دریایی است نامش "ساکن" است و از آن سویش دریایی است نامش "باکی" است و آن آخرین دریای محیط به همه است ، و هر یک از این دریاها محیط به دریای جلوتر از خودش است .
- و از آن جمله از بعضی از پیشینیان در تفسیر بیان الهی که : عذاب را به شتاب از تو می خواهند ، اما جهنم کافران را فرا گرفته است (54 – عنکبوت) روایت شده که گفت : جهنم همان دریاست و به ایشان محیط است ، در آن ستارگان پراکنده می شوند و سپس آتش می گیرند و این جهنم می باشد .
- و از آن جمله در تفسیر بیان الهی که : غرقه گشتند و به جهنم در شدند (25 – نوح) روایت شده که گفت : آن در یک حالت در دنیا است ، از جانبی غرق می شوند و از جانب دیگر آتش می گیرند . (در علوم زمین شناسی جدید هم ثابت شده ، کتله ای که به نام زمین از خورشید جدا شده پس از سالیان دراز سطحش خنک و منجمد گردیده است ولی درونش پر از آتش سوزان است . چنانکه کوه های آتشفشان که فوران می کنند مواد مذابشان جز با مواد مذاب خورشیدی برابری نمی کند . یعنی چیزی از آن کم ندارد و آن فرضیه را تایید می کند . این مواد در زمین تا رستاخیز الهی هستند و به فرمان واحد قهار – اذاالبحار سجرت – می گردد و جهنم ظاهر می شود و الله اعلم . "مترجم") ، و همانندش پیش از این از سقراط حکیم نقل شد که : مرتکب گناهان در "طرطاووس" می افتد ، مترجم کتاب طرطاووس مرادش از آن دریاست و یا اقیانوسی است که در آن گردابی بزرگ است .
- و از آن جمله اخباری است که دلالت دارد جهنم درزمین است ، آنکه بنای خویش بر اطراف سیل گاهی نهاده که فرو ریختنی است که با وی در آتش جهنم سقوط کند . (109 – توبه) .
- امیرالمومنین (ع) : دشمن ترین مکان ها نزد خداوند برهوت است که در آن ارواح کافران می باشد و در آن ، چاه آبی سیاه و گندیده است که جایگاه ارواح کافران می باشد .
- جابر گوید : مردی معتقد است که او شبی را در وادی برهوت بسر برده و در سراسر شب صدای "یادومه" می شنیده است ، این را به مردی از اهل علم گفت ، وی گفته : فرشته ای که به ارواح کافران گماشته شده نامش "دومه" می باشد .

آگاهی و هشدار دادن
خلاصه آنکه دانستی بهشت و دوزخ در نشاًه دیگر و عالم دیگری است که موجوداتش اموری صوری – بدون ماده و انفعال و حرکت – می باشند ، و دنیا و هر چه که در دنیاست ، اموری فاسد و متجدد و کهنه شونده و زایل گردنده دارای اوضاع و جهات مکانی می باشند ، پس هر خبری که در آن بیان اینکه بهشت و یا دوزخ در مکانی از مکان های این دنیا و موضعی از مواضع این عالم قرار دارد آمده باشد ، یا این است که مراد باطن آن مکان می باشد ، چنان که گویند : بهشت در آسمان هفتم است و دوزخ تحت آسمان ، مراد این نیست که بهشت داخل در جسمیت آسمان ، دخولی وضعی دارد ، بلکه دخولی معنوی دارد – مانند دخول نفس در بدن – و حکم دوزخ هم این گونه است ، و دانستی که منزلت و نسبت بهشت و دوزخ به این عالم ، منزلت جنین است به رحم ، پس تا دنیا باطل نشود ، آخرت آشکار نگردد ، و تا بنای ظاهری منهدم نشود ، بنای باطنی آبادان نگردد ، و یا این است که مراد از آن حکم مظاهر رقایق و نشآت نسبی است به بهشت و دوزخ .
آیا نمی نگری ! آینه مظهر صور حسی است ، ولی صورت در آن موجود نیست ، بعضی از مواضع دنیا هم این چنین اند ، یعنی مظهر بهشت و دوزخ اند ، بنابراین همان طور که مابین قبر رسول خدا (ص) و منبرش بستانی از بساتین بهشت است ، یعنی مظهری است که بدان ، برای کسی که اهل کشف و شهود است بستانی از بساتین بهشت کشف و آشکار می شود ، مانند آینه ای که نفس بدان ، صورتی از صور محسوس را که مقابلش است مشاهده می کند ، همین طور بعضی از مواضع گفته شده به منزله آینه هایی هستند که بدانها احوال بهشت و یا دوزخ کشف و آشکار می گردد ، مانند دیوار مسجد رسول خدا (ص) که برایش بهشت و دوزخ تمثل پیدا نمود ، و مانند آب فرات و چشمه در کوه الوند ، و مانند وادی "برهوت" و غیر اینها از مواضع زمین ، و همین طور دریا – در آن حدیث که آمده : مرد مسافرت دریا نکند مگر .... – بنابراین مراد از اینکه بهشت و یا دوزخ در این مواضع اند ان است که : آنها مجالی و مظاهری می گردند که بدانها امثال یکی از آن دو آشکار می گردد .
اما آنچه از قول امیرالمومنین (ع) با یهودی روایت شده و تصدیق آن حضرت مرد یهودی را در اینکه جهنم در دریاست ، مراد از دریا ، این دریای محسوس نمی باشد ، بلکه چیز دیگری است که معنوی بوده و با این حواس که خداوند فرموده : و البحر المسجور ، یعنی سوگند به دریای آکنده از آتش (7 – طور) احساس نمی گردد ، و همین طور آنچه از ابن عباس و کعب الاحبار نقل شده که : این جهنم هفت دریا و یا تحت هفت دریا است ، مراد او از این سخن دریاهای این دنیا نیست ، بلکه مرادش از ان طبقات عالم طبیعت – به حسب جوهر و حقیقت – می باشد ، زیرا طبیعت در حقیقت آتش غیر محسوس است و سوزاننده اجسام و گدازنده و تحلیل برنده و تبدیل کننده پوست ها .

 

[zahra]

بینش دادن و یادآوری کردن

بدان که باطن انسان در دنیا همان ظاهرش در آخرت است و مادام که انسان در این جهان است ، آخرت با قیاس به او عالم شهادت می گردد ، و اطلاق درهای بهشت بر این مشاعر ظاهری از باب توسعه دادن است – نه به گونه حقیقی – برای اینکه در خانه و دروازه شهر وقتی باز می شود ، بدون حجاب نسبت بدان باز می شود ، و دروازه هر شهری ناگزیر از جنس آن می باشد ، و در هر چیزی از جنس آن چیز می باشد ، در حالی که این حواس چنین نیستند ، آنچه که به سوی بهشت گشوده و باز می شود جز حواس محشور با نفس نمی باشد که درآخرت باقی به بقای نفس می باشند .

مکاشفه ای آگاهی بخش

بدان که خداوند تو را به پویش راه آخرت بر راه راست هدایت فرماید : بهشتی که هر کس اهلش هست بدان می رسد ، امروز از حیث محلش – نه از حیث صورتش – برایت مشهود است (و آن باطن نفس و ملکات علمی و عملیش می باشد) . و تو در حالی که هستی در آن می گردی و گردش می کنی و نمی دانی که در آنی ، زیرا صورت طبیعی تو را باز داشته و از مشاهده آن و مشاهده آنچه در آن از نعمت ها که هست محجوب و پوشیده می دارد ، ولی صاحبان کشف – آنان که آنچه از آنها پنهان است ادراک می کنند – ان محل را می بینند .
و اگر جهنمی باشد – به حسب سختی ها و رنج هایی که می کشد ، هر کس که از اهل کشف و بینش نباشد و در کوری حجابش مانده باشد ، آن را ادراک نمی کند ، مانند نابینایی که در باغی باشد ، چیزی به ذات خودش از وی پنهان نیست ، ولی آن را نمی بیند ، و از ندیدنش جیزی را لازم نمی آید که در آنجا نباشد .
همین طور بیشتر اهل بهشت هم اکنون هم در بهشت اند ، ولی آن را نمی بینند – در حالی که در آن در گردش اند 0 و همچنین اهل دوزخ هم هم اکنون در دوزخ اند ، در حالی که سرا پرده های آن گرداگردشان را فرا گرفته است ، اما ادراک نمی کنند ، چنانکه خداوند براین مطلب آگاهی داده و فرموده : دوزخ به کافران احاطه دارد (54- عنکبوت) و فرمود : بهشتی که پهنایش همانند پهنای آسمان و زمین است برای مومنان آماده شده است (21- حدید) و در حدیث قدسی فرموده : برای بندگان صالحم چیزها آماده کرده ام که هیچ چشمی ندیده و هیچ گوشی نشنیده و بر دل بشری خطور نکرده است .
دانستی که بهشت مومن و یا دوزخ کافر ، امری بیرون از نفسش نمی باشد ، و چون امروز آماده است ، پس بدان اتصال دارد – اگر چه از آن پوشیده است – زیرا خداوند که بین انسان و قلبش حایل می شود (بنا به نص قرآنی) چگونه بین او و بین نعمت های قلبش و یا دوزخش حایل نمی شود ؟ و برخی از مردمان هستند که این کشف و شهود با آنان همراه است و برخی دیگر همراهشان نیست ، و او گاهی حالش از دیگری بهتر و برتر است ، این به جهت حکمتی است که خداوند در خلایق پنهانش داشته ، بنابراین اهل الله را دیدگانی است که بدانها می بینند و گوش هایی است که بدانها می شنوند و دل هایی است که بدانها تعقل و ادراک می کنند ، ولی آنان غیر این دیدگان و گوش ها و دل هاست – چنانکه هم اکنون دانستی – و اهل کفر و حجاب ، کر و لال و کورند و تعقلی از جانب خدا ندارند ، لذا به سوی خدا باز نمی گردند .

بیانی آگاهی بخش

بعضی از عرفا (شیخ محیی الدین عربی در باب هشتاد و هفت کتاب فتوحات مکی) در تفسیر بیان الهی که : از آتشی که افروزینه اش مردم و سنگ است بترسید (24- بقره) گوید : گاهی آتش برای بعضی از بیماری ها دارو می باشد و آن یک نوع بیماری است که جز با داغ کردن به آتش درمان نمی پذیرد ، چنانکه خداوند می فرماید : پیشانی ها و پهلوها و پشت هایشان را بدان داغ کنند (35- توبه) ، خداوند آتش را در این موطن (دنیا) سپر و مانعی برای بیماری ای که از آتش سخت تر و شدیدتر است – البته برای کسی که بدان مبتلا است – قرار داده است ، و چه بیماری ای سخت تر از گناهان کبیره است ؟ خداوند برایشان روز قیامت آتش را دارو قرار داده است – مانند داغ کردن به آتش در دنیا – لذا با دخولشان به آتش در رستاخیز ، بیماری بزرگی که از آتش بزرگ تر و هولناک تر است و ان غضب الهی است ، رفع می گردد ، لذا پس از آن از جهنم بیرون شده و به بهشت می روند ، چنان که خداوند آن را در حدود دنیایی ، سپر و مانعی از عذاب آخرت قرار داده است .
در این سخن تاییدی است مر آنچه را ما گفتیم که جهنم ، از آن حیث که سرای عذاب است ، وجودی حقیقی نیست ، بلکه منشاش وجود گمراهی و عصیان و سرکشی در نفوس است ، به طوری که اگر معصیت فرزندان آدم نبود ، خداوند جهنم را نمی آفرید .
بدان اهل عذاب کسانی اند که نفوسشان برای درجه ای از درجات بهشت استعداد و آمادگی داشته و سپس استعدادشان به سبب ارتکاب معاصی باطل شده است ، بنابراین حالشان مانند حال کسی است که مزاجش از اعتدالی که در خور او است و از صحتی که در شان او است برگشته باشد و در درد و رنجی شدید باشد ، تا آنکه به اعتدالی که داشته بازگردد و یا استعدادش به کلی باطل شده و مزاجش به مزاجی که در آن حالت ، موافق او و مخالف با مزاج اولش است ، و آن مزاج درباره او بیماری بود ، انتقال پیدا کند ، اذا بیماری برایش سلامتی و درد ، راحت او می شود ، و عذاب ، عذوبت گوارا می گردد ، این به سبب انقلاب و دگرگونی جوهرش است به جوهری پست تر ، بنابراین حال کسی که وارد دوزخ می شود و مدتی به واسطه اعمال زشت بدان عذاب و شکنجه می شود همین گونه است ، لذا اگر در قلبش نور ایمان باقی مانده باشد ، مانع می شود که ظلمت معاصی در باطن قلبش نفوذ یابد و سیئات بدو احاطه نمایند ، ناگزیر از دوزخ خارج شده و از عذاب رها می گردد .