تجارت آب مجازی و اصلاح الگویمصرف منابع آبی کشور
تهیه و تنظیم :
مهندسطلوع حیات - مهندس حسینی
مقدمه :مهندسطلوع حیات - مهندس حسینی
امروز با این واقعیت انکارناپذیر روبرو هستیم که الگویی مشخص و واحد برای مصرف در اختیار نداریم و بیشتر به الگوهایی قدیمی بسنده می کنیم که در این برهه از زمان کارآمدی خود را از دست داده است، همین مسئله سبب شده تا ایران در الگوی مصرف آب آشامیدنی 70درصد بیشتر از الگوهای جهانی باشد به گونه ای که گفته می شود سرانه مصرف آب در ایران پنج برابر سرانه مصرف جهانی است.
همگی می‌دانیم که کشور ایران در یکی از خشک‌ترین مناطق جهان قرار گرفته به گونه‌ای که متوسط بارندگی کشور( میلیمتر252 ) برابر با یک سوم متوسط جهان بوده و این در شرایطی است که( میلیمتر179 ) یعنی 71درصد آن به دلیل پتانسیل بالای تبخیر در کشور، بطور مستقیم تبخیر گردیده و از دسترس خارج می‌شود.
با وجود این كه متوسط حجم كل آب سالانه كشور رقم ثابتي است ولی به علت رشدروز افزون جمعيت جهان و کشور تقاضا براي آب که اغلب در بخش های توسعه كشاورزي، شهرنشيني و صنعت به مصرف می رسد ، به طرز فوق العاده ای رو به فزونی است .
در خلال سال‌هاي اخير همین بخشها ، متوسط سرانه آب قابل تجديد كشور را تقليل داده است به طوري كه اين رقم در سال 1335 حدود 7000مترمكعب بوده و در سال 1385 به حدود 1750متر مکعب تنزل يافته است و بر اساس پیش بینی های بعمل آمده این رقم در در افق سال 1400 به حدود 1300 مترمكعب تنزل خواهد يافت.
با توجه محاسبات بعمل آمده براي تامين غذاي جمعيت رو به رشد كشور در سال 1400 بايد عدد كارايي مصرف آب یا به تعبیر ساده تر مقدار تولید در واحد آب مصرفی)(water productivityبه عدد 6/1 كيلو گرم بر متر مكعب افزايش يابد.حال اینکه این رقم در حال حاضر در كشور ما عدد 7/0 كيلو گرم بر مترمكعب مي‌باشد
از طرفی در حدود 93 درصد (80 بيليون متر مكعب) منابع آب تجديد شونده كشور در كشاورزي فارياب مصرف مي‌گردد ولي توليدات كشاورزي حاصل از آن (51 ميليون تن) کفاف تقاضاي نياز غذايي كشور را نمي‌نمايد.
از مجموع آب‌هاي كره زمين تنها 014/0 درصد آب قابل استفاده بوده و در واقع حيات آدمي وابسته به همين مقدار اندك آب است . از اين مقدار نيز حدود 001/0 درصد، آب موجود در اتمسفر، رودخانه ها، گياهان و جانوران، 005/0 درصد رطوبت خاك و 007/0 درصد آب شيرين موجود در درياچه ها است .
به اين ترتيب مشاهده ميشود،به رغم اينكه بخش اعظم سطح زمين را آب پوشانده، تنها بخش اندكي از آن براي بشر قابل استفاده است و در حقيقت تمام برنامه ريزيهاي بشر بايد با توجه به اين محدوديتها صورت پذيرد .
كشورهاي كم آب مفهوم جديدي را به نام « آب مجازي » براي تعيين استراتژيهاي توليد صنعتي و كشاورزي خود برگزيده اند . آب مجازي مقدار آبي است که يک کالا و يک فرآورده کشاورزي طيفرآيند توليد، مصرف مي کند تا به مرحله تکامل برسد و مقدار آن معادل جمع کل آبمصرفي در مراحل مختلف زنجيره توليد از لحظه شروع تا پايان مي باشد. صفت مجازي دراين تعريف بدان معناست که بخش عمده آب مصرف شده طي فرآيند توليد، در محصول نهاييوجود فيزيکي ندارد، و بخش بسيار ناچيزي از آب مصرفي در پايان به عنوان آبواقعي در بافت محصول باقي خواهد ماند.با توجه به تشديد بحران کمبود آب در کشورهاي مختلف جهان، موضوع آب مجازي بواسطه عمقمفهوم آن از اهميت ويژه اي در برنامه ريزي و سياست گذاري کلان آب در آينده برخوردارخواهد شد.
شاخص بهره وری آب
بررسي اين شاخص در بين كشورهاي مختلف جهان تفاوت هاي آشكاري را بين كشورهاي توسعه يافته و در‌حال‌توسعه نشان ميدهد به طوري كه مقدار كل اين شاخص بين 2/28 در كشورهاي با درآمد بالا تا 8/0 در كشورهاي با درآمد پايين در نوسان بوده است.
بر اساس اطلاعات منتشر شده توسط بانك جهاني در سال 2006، متوسط اين شاخص طي دوره 2004-1987 در ايران براي بخشهاي كشاورزي، صنعت و شاخص كل به ترتيب معادل 2/0، 2/26 و 6/1 بوده است كه نسبت به كشورهاي توسعه يافته و متوسط جهاني ارقام پايينتري را نمايان ميسازد (به استثناي بخش صنعت)
در زمينه استفاده بهينه از منابع آب و كاهش ضايعات و تلفات آن مي‌توان به كاهش تلفات آب از طريق كاهش ضايعات محصولات كشاورزي و به دنبال آن موضوع آب مجازي (Virtual Water) اشاره نمود.
با در نظر گرفتن اينكه حداقل 15% از كل توليدات كشاورزي كشور ضايع مي گردد، مقدار ضايعات توليدات كشاورزي بالغ بر 7/7 ميليون تن(3/51 × 15/0) مي گردد. با لحاظ نمودن مقدار كارايي مصرف آب محصولات توليدي (يعني رقم 63/0 كيلوگرم بر متر مكعب)، مقدار ضايعات آب از طريق ضايعات محصول 12 بيليون متر مكعب (bm3) محاسبه مي گردد. اين مقدار ضايعات آب از نظر حجم برابر 50% آب ذخيره شده در پشت 63 سد احداث شده در كشور و تقريباً 3 برابر حجم آب پشت بزرگترين سد مخزني كشور يعني سد كرخه مي باشد.
آب مجازي ((Virtual Water :
اصطلاح «آب مجازی» از سال 1993 میلادی توسط (پروفسور تونی آلن Prof. J.A Allan) استاد دانشگاه لندن(گروه تحقیقات آب) وارد فرهنگ آب جهان شد. مقدار آبی را که برای تولید مواد غذایی یا محصولات صنعتی، معدنی و ... صرف شده و در آن محصولات بصورت نهفته(مخفی) وجود دارد، آب مجازی (آب پنهان) گویند. وی همچنین به منظور فائق آمدن بر مشکلات متعدد کشورهای کم‌آب بخصوص در خاورمیانه، «تجارت آب مجازی» را در سال 1997 میلادی پیشنهاد نمود.
| مقدار محصول بدست آمده | آب مجازی بکار رفته (ليتر ) | مقدار محصول بدست آمده | آب مجازی بکار رفته (ليتر ) |
| 500گرم گندم | 500 لیتر | هر دانه ( 60گرم) تخم‌مرغ | 200 لیتر |
| 500گرمبرنج | 1700 لیتر | يک ليوان شير( 200ميلي ليتر ) | 200 لیتر |
| تولید هر کیلو سیب | 700 لیتر | يک قالب پنير ( 500 گرمي) | 2500 لیتر |
| یک برگ کاغذ A4 | 10 لیتر | يک عدد سيب زميني ( 100 گرمي ) | 25 لیتر |
| برای هر قوریچای | 90 لیتر | يک فنجانقهوه ( 125 ميلي ليتر ) | 140 لیتر |
| 300گرم گوشت گاو | 4500 لیتر | يک جفت کفش با چرمگاو | 8000 لیتر |
| یک پیراهن نخی در اندازه متوسط | 4100 لیتر | یک خودروی سواری | 400000 لیتر |
بخش کشاورزی به عنوان پر مصرف ترین بخش در حدود 74 درصد از منابع آب شیرین جهان را مصرف می کند .برخی از کشورهای کم آب برای تامین بخشی از این آب با نادیده گرفتن ظرفیت های طبیعی به پمپاژ بیش از حد آبهای زیر زمینی و نمک زدایی آب دریا می پردازند .
نتایج نشان می دهند که تولید محصولات در چنین شرایطی بیش از 5 برابر گرانتر است .کشورهای کم آب می توانند با دخالت دادن تجارت آب مجازی در سیاست های آبی علاوه براینکه میزان دسترسی خود را به منابع آب جهانی افزایش می دهند، از افزایش فشاربر منابع محدود خود نیز بکاهند .
واردات مواد غذایی به منظور استفاده از منبع تجارت آب مجازی بخشهای اقتصادی ، اجتماعی و محیط زیست یک کشور را تحت تاثیر قرار می دهد و با امنیت غذایی و فرهنگ کشور ارتباط مستقیم دارد .
کشورهای کم آب می توانند با توجه به شرایط ، ظرفیت ها و نیازهای داخلی و همچنین ملاحظات امنیت غذایی خود نقطه بهینه ای را برای واردات مواد غذایی به کشور بیابند .
تجارت آب مجازي
وارادات بعضي محصولات كشاورزي به كشور بدان معنا است كه در واقع آب به شكل مجازي وارد كشور گرديده است. اين موضوع نگرش جديدي است كه براي انتخاب آن به عنوان يك استراتژي صرفه جويي و كاهش فشار بر منابع آب كشور جاي مطالعه و تحقيق زيادي دارد و مي تواند به عنوان يك گزينه در بحث هاي كلان منابع آب كشور مطرح گردد.
احتمالاً هيچ راه عملي براي تجارت حجم عمده و كافي از آب خالص همچون ديگر كالاها وجود ندارد ، چراكه وزن و حجم آن عاملي بازدارنده به لحاظ قيمتي است . بنابراين يك كشور مي تواند با انتخاب خود به عنوان وارد كنندة آب مجازي ( در مقابل آب واقعي ) خود را از فشار بر منابع آبي اش آزاد سازد. بسياری از کشورهای خشک و نيمه خشک با واردات مواد غذائی ، بخشی از آبی را که برای توليد داخلی محصولات نياز است را برای استفاده در ساير مصارف حياتی تر حفظ می کنند. به عنوان مثال کشور مصر در سال 1995 با واردات 7.5 ميليون تن انواع غلات،حدود 9.9 کيلو متر مکعب آب مورد نياز برای توليد اين مقدار غلات در داخل کشور را ذخيره نموده است .همچنين کشور ژاپن در همان سال با واردات 27 ميليون تن غلات ، بيش از 37 کيلومتر مکعب از منابع آب داخلی خود را حفظ کرده است. در محاسبه آب مجازی هر محصول، نکات مختلفی در نظر گرفته می‌شود از جمله مکان تولید محصول، دوره زمانی تولید محصول، شرایط اقلیمی و فرهنگی، روش تولید، میزان بهره‌وری آب مصرفی و ... از سال 2002 میلادی تا کنون برنامه‌ریزان حوزه آب در کشورهای گوناگون به آب مجازی و تجارت آن از منظر ضرورت ونه پیشنهاد نگاه کرده و آن را جزء ارکان تصمیم‌گیری‌های خود قرار داده‌اند چراکه صادرات آب به کشورهای خشک و کم‌آب به دلیل مشکلات مالی ناشی از حجم و وزن بسیار زیاد این کالا مشکلات و معضلات فراوانی دارد و به این دلیل منطقی‌تر و مقرون‌به‌صرفه‌تر آن است که این کشورها آب مورد نیاز خود را بصورت آب مجازی وارد نمایند. در حال حاضر از 5 هزار میلیارد متر مکعب آبی که در بخش کشاورزی صرف تولید محصول می‌شود یک هزار میلیاردمترمکعب آن (معادل20درصد) بین کشورهای مختلف جابجا می‌شود (صادرات و واردات) که همان تجارت آب مجازی محسوب می‌گردد. کشورهای آمریکا، کانادا، استرالیا، آرژانتین و تایلند از بزرگترین صادرکنندگان و کشورهای ژاپن، سریلانکا و ایتالیا از عمده‌ترین واردکنندگان آب مجازی بشمار می‌آیند. ایران سالانه بیش از 6 میلیاردمترمکعب آب مجازی وارد و حدود یک میلیارد متر مکعب آب مجازی صادر می‌نماید.
جمعبندی و پیشنهاد
تجارت آب مجازی و ملاحظات اقتصادی و اجتماعی
بدين ترتيب کشوری که از نيروی کار فراوان برخوردار بوده ولی مصرف آب مجازی بالائی در توليد دارد، می تواند با توسعه صادرات نيروی کار و واردات کالاهائی که در کشور مبدا برای توليد آن کالا آب مجازی نسبتا کمتری مصرف می شود ، علاوه بر ذخيره منابع ملی ، به صرفه جوئی در مصرف آب جهانی کمک کند. بسياري از كشورها خواهند توانست با توسل به تجارت آب مجازي به منظور كسب غذاي كافي مورد نياز مردمشان اقدام نمايند. اما تعداد زيادي از حكومتها نمي خواهند و يا به زبان ساده تر نمي توانند موجب وابستگي كشور خود به تجارت جهاني شوند. در سطح منطقه اي ما بايد به اين موضوع بيانديشيم كه : " چگونه مي توان به جاي تقسيم آب به تقسيم منافع برآمده از آب دست يافت" كشورها مي‌توانند موادغذايي ارزان قيمت و داراي نياز آبي بالا را از كشوري كه داراي سامانه آبياري كارآمد و موفق است وارد كنند و منابع آبي خود را براي محصولات اساسي و با ارزش اقتصادي، مورد استفاده قرار دهند.اين نگرش جديد به آب و آب مجازی می تواند بسياری از الگوهای مصرف آب در کليه سطوح توليدی کشور و تخصيص منابع مالی و يارانه ها را اصلاح نمايد.
تجارت آب مجازی و امنيت غذائی
گسترش تجارت آب مجازی فرصت‌ها وتهدیداتی را فراروی برنامه‌ریزان کشورهای مختلف قرار داده است. فرصتی به نام ((امنیت غذایی)) و تهدیدی با عنوان ((سلطه غذایی)). کشورهای زیادی با بهره‌گیری از تجارت آب مجازی غذای کافی مورد نیاز مردمشان را تهیه و فراهم خواهند نمود در حالی که برخی از حکومت‌ها نمی‌خواهند و یا نمی‌توانند موجب وابستگی کشور خود به تجارت جهانی شوند.
از يک طرف واردات بيش از حد موجب تهديد امنيت غذائی می شود و از طرفی توليد محصولات بدون توجه به آب مجازی می تواند موجب محدوديت های جدی در منابع آب را حادث شود . بديهی است که سياست گزاری و برنامه ريزی مدبرانه در توليد و تجارت جهانی با در نظر گرفتن کليه مزايای نسبی منجمله آب مجازی می تواند چاره ساز باشد . حال چه بايد کرد ؟
با محدود کردن خودکفائی به توليد محصولات استراتژيک ( و يا نزديک شدن به سطح خودکفائی ) ، تنوع منابع و کشورها برای واردات ، برنامه ريزی و کاهش حمايت از توليد محصولات آب بر و غير ضروری ،وردات محصولات ارزان قيمت و غير استراتژيک ، نهايتا امضاء قرداد ها و پيمان نامه های بين المللی مرتبط با امنيت غذائی می توان تا حد زیادی از تبعات منفی احتمالی ممانعت نموده و پیشگیری های لازم صورت گیرد .
· نقش محوری دانشگاه ها و مراکز فرهنگی در رابطه با تجارت و مصرف آب مجازی
با توجه به نو بودن مبحث آب مجازی ، تا کنون نه تنها عملا فعالیت کلان کشوری و منطقه ای دراین خصوص صورت نگرفته ، بلکه طرحهای مطالعاتی نیز در سطح کلان و حتی استانی تهیه نشده است.بنابراین قبل از هر فعالیت و سیاست گذاری ، پیشنهاد می شود تا کارشناسان و مسئولان امربا همکاری دانشگاه ها و مراکز فرهنگی طرحهای مطالعاتی جامع و گسترده ای را در سطح کشور پایه ریزی کنند . ذیلا به نمونه هائی از موضوعات مطالعاتی اشاره می شود:
الف )تهیه طرحهای مطالعاتی مرتبط با آب مجازی کشور
1- بررسی وضعیت موجود از دیدگاه آب مجازی و تهیه بانکهای اطلاعاتی معتبر و دقیق در سطح کل کشور.
2- بررسی پتانسیل های مرتبط با تجارت آب مجازی در سطح کل کشور.
3- تقسیم بندی کشور به مناطق مختلف بر اساس مشخصات و مختصات اقتصادی ، اجتماعی و هیدرولوژی .
4- برنامه ریزی و انجام محاسبات علمی مربوط به میزان آب مجازی محصولات کشاورزی در هر منطقه هیدرولوژیک .
5- محاسبه میزان دبی آب مجازی که در بین مناطق مختلف در جریان است ( میزان ورود و خروج آب مجازی در هر یک از مناطق )
6- تحلیل و بررسی دبی و مسیر های آب مجازی در بین مناطق کشور
7- بررسی تاثیر تولید محصولات استراتژیک هر یک از مناطق در امنیت غذائی کشور .
8- تعیین مزیت نسبی هر یک از مناطق در تولید محصولات کشاورزی.
9- مطالعه جامع رژیم غذائی وفرهنگ مصرف مردم مناطق کشور از دیدگاه آب مجازی و تاثیر آن در تضییع منابع آبی .
دانشگاه ها با حمایت از پايان نامه هاي دانشجويان مقاطع دكتري و كارشناسي ارشد مرتبط بااصلاح الگوي مصرف آب مجازی در کشور نقش کلیدی در راستای این مهم خواهند داشت .
ب ) ارائه الگو و بررسی اثرات این الگو ها در توسعه هدفمند تجارت آب مجازی در داخل کشور .
1- تخصیص سهم تولید محصولات کشاورزی در هر منطقه، به فراخور مزیت نسبی آب مجازی آن منطقه .
2- بررسی اثرات اقتصادی ، اجتماعی و زیست محیطی حاصل از تخصیص سهم تولید در کشور.
ج) ارائه الگوی کلی تجارت بین المللی مواد غذائی در جهت حفظ هر چه بیشتر منابع آبی داخل کشور و ارائه راهکارهای افزایش امنیت غذائی با توجه به تغییر روش در تجارت مواد غذائی.
و) در ضمن دانشگاه ها می توانند با تبين برنامه هاي حركتبه سمت اصلاح الگوي مصرف آب مجازی مثل ارتقاء آگاهي و آموزش فرهنگ اصلاح الگوي مصرف ، طراحي راه هاي ميان بر براي دستيابي بهتوسعه متوازن و پايدار كشور به صورت برنامه اجرايي توسط نخبگان و اساتيددانشگاه ، توسعه و تجهيز كتابخانه هاي ديجيتالي و گسترش آموزش مجازي نقش اساسی ایفا نمایند .