مهرگان
جشن مهرگان پس از نوروز بزرگترین جشن ایرانی و بازماندهای از دین مهر است.این جشن در دهم و شانزدهم مهرماه و در زمان برابری پاییزی برگزار میشود. «جشن مهرگان»، بزرگترین جشن پیروان دین میترا یا مهر بودهاست که در گذشته آن را «میتراکانا» یا «متراکانا»(Metrakana) مینامیدند. این جشن در مهر روز از مهر ماه، یعنی روز شانزدهم ماه مهر برگزار میشد. اما در زمان هخامنشیان در نخستین روز مهرماه برگزار میشد. این جشن پس از نوروز یکی از بزرگترین جشن های ایرانی است در ستایش ایزد «میثرَه» یا «میترا» و بعدها «مهر» که از مهر روز آغاز شده تا رام روز به اندازه شش روز ادامه دارد. مهر در اصل با خورشید تفاوت داشتهاست اما بعدها به معنای خورشید دانسته شد.
شمار جشنهای ایرانی را بیش از ۷۳ جشن در سال برآورد کردهاند. این خود میرساند که مردمان پُشته ایران در هـر روزشان جشن داشتهاند، یا روز پیشش به جشن نشسته و یا چشم به راه برگزاریِ جشن روز آیندهشان بودهاند! از میان این جشنها میتوان از جشنهای ماهانه نام برد. جشنهایی که با هم زمان شدن نام روز با نام ماه برگزار میشوند و اگر چه شماری از این جشنها میرفتند که به بوتهٔ فراموشی سپرده شوند، که با کوشش ایرانیان فرهنگ دوست از فراموش شدن رهایی بخشیدند، جانی تازه یافته و دوباره برگزار میشوند.
واژه مهر
واژه مهـر را میتوان:
۱. مهر و عشق و محبت و دوستی دانست، چنان که حافظ گوید:
شمار جشنهای ایرانی را بیش از ۷۳ جشن در سال برآورد کردهاند. این خود میرساند که مردمان پُشته ایران در هـر روزشان جشن داشتهاند، یا روز پیشش به جشن نشسته و یا چشم به راه برگزاریِ جشن روز آیندهشان بودهاند! از میان این جشنها میتوان از جشنهای ماهانه نام برد. جشنهایی که با هم زمان شدن نام روز با نام ماه برگزار میشوند و اگر چه شماری از این جشنها میرفتند که به بوتهٔ فراموشی سپرده شوند، که با کوشش ایرانیان فرهنگ دوست از فراموش شدن رهایی بخشیدند، جانی تازه یافته و دوباره برگزار میشوند.
واژه مهر
واژه مهـر را میتوان:
۱. مهر و عشق و محبت و دوستی دانست، چنان که حافظ گوید:
کمتر از ذره نیی، پست مشو مهر بورز تا به خلوتگه خورشید رسی چرخ زنان
۲. آن را نامِ مهـر پاسدار پیمان میان مردمان برشمرد.
مهرگان یا جشنِ مهر پژوهنده ارزنده، "هاشم رضی" واژهٔ "گان" را پسوندی میداند برابر با معنی جشن، بنا براین یا باید گفت جشن مهـر و یا مهرگان.جشن مهـر یا مهرگان همانند و همپایه نوروز و یکی از کهـنترین و بزرگترین جشن هایِ ملی مردمانِ پشته یا فلاتِ ایران است.این جشن در روز مهـر از ماهِ مهـر که برگزار میشود. بر همین پایهاست که بیرونی در التفیم آوردهاست: "شانزدهم روز است از مهـر ماه" .
مهـرگان همانند نوروز دارای خوان یا سفرهای است که آنرا به نامِ خوان یا سفره مهرگانی میشناسیم. اگرچه مهرگان را با برابر و همزمان شدن نام روز مهـر با نام ماه هفتم ایرانیان یعنی مهر ماه به جشن مینشیند و خود از جشنهای ماهیانه است، ولی انگیزهها ی دیگری را نیز برای برگزاری آن بر میشمارند.
درمیان جشنهای ایرانیان دو جشن مهر، یا مهرگان و نوروز از ارزش ویژهای برخوردارند. یکی از مهمترین این ویژگیها، آغاز شدن سال نو با هـر یک از آنها بسته به دوران مختلف تاریخ بوده، چرا که شماری باور دارند در روزگاران رفته سالیانی نیز مهرگان سرِ سال نو بودهاست و سال نو با مهرگان آغاز میشدهاست. ولی پس از آن آغار سال نو دوباره به آغازِ فـروردین ماه باز گشت که جای درست آن میباشد. در فرهنگ جهانگیری در بارهٔ مهرگان آمدهاست که:
« جشنی از این بزرگتر بعد نوروز نباشد.»
مسعود سعد سلمان نیز چه مهربان درباره مهرگان میسراید:
مهرگان یا جشنِ مهر پژوهنده ارزنده، "هاشم رضی" واژهٔ "گان" را پسوندی میداند برابر با معنی جشن، بنا براین یا باید گفت جشن مهـر و یا مهرگان.جشن مهـر یا مهرگان همانند و همپایه نوروز و یکی از کهـنترین و بزرگترین جشن هایِ ملی مردمانِ پشته یا فلاتِ ایران است.این جشن در روز مهـر از ماهِ مهـر که برگزار میشود. بر همین پایهاست که بیرونی در التفیم آوردهاست: "شانزدهم روز است از مهـر ماه" .
مهـرگان همانند نوروز دارای خوان یا سفرهای است که آنرا به نامِ خوان یا سفره مهرگانی میشناسیم. اگرچه مهرگان را با برابر و همزمان شدن نام روز مهـر با نام ماه هفتم ایرانیان یعنی مهر ماه به جشن مینشیند و خود از جشنهای ماهیانه است، ولی انگیزهها ی دیگری را نیز برای برگزاری آن بر میشمارند.
درمیان جشنهای ایرانیان دو جشن مهر، یا مهرگان و نوروز از ارزش ویژهای برخوردارند. یکی از مهمترین این ویژگیها، آغاز شدن سال نو با هـر یک از آنها بسته به دوران مختلف تاریخ بوده، چرا که شماری باور دارند در روزگاران رفته سالیانی نیز مهرگان سرِ سال نو بودهاست و سال نو با مهرگان آغاز میشدهاست. ولی پس از آن آغار سال نو دوباره به آغازِ فـروردین ماه باز گشت که جای درست آن میباشد. در فرهنگ جهانگیری در بارهٔ مهرگان آمدهاست که:
« جشنی از این بزرگتر بعد نوروز نباشد.»
مسعود سعد سلمان نیز چه مهربان درباره مهرگان میسراید:
روز مهر و ماه مهر و جشـن فرخ مهرگان مهر بیفزای نگار ماه چهر مهربان
مهربانی کن به جشن مهرگان و روز مهر مهربانی کن به روز مهـر و جشن مهـــرگان
جـام را چون لاله گـردان از نبید باده رنگ ونـدر آن منگر که لاله نیست اندر بوستان
برگزاری مهرگان همانند نوروز از شایستهها و بایستهها به شمار میآمدهاست. برای اینکه نمادی از ارزش گـذاری به این روز را از دید دانشمندان دوران اسلام پذیرانندگی ایرانیان برایتان نمونه آوریم. نگاهی میاندازیم به کوتاه نوشتههایی همانند شهـروزی که در بارهٔ بیرونی آورده و یا مری بویس و ...دیگران که برای نشان دادن ارزش مهرگان در میان مردمان نوشتهاند:
«دست و چشم و فکر او هیچگاه از عمل باز نماند، مگـر به روز نوروز و مهرگان و یا برای تهیه احتیاجات معاش».
"مری بویس" به نقل از کتزیاس پزشک و درباره ارزش این جشن نزد شاهان هخامنشی مینویسد:
"این تنها موقع سال است که شاهان پارس میتوانند و حق دارند تا میتوانند شراب بنوشند".
«مسعود سعد سلمان»، مینویسد:
«دست و چشم و فکر او هیچگاه از عمل باز نماند، مگـر به روز نوروز و مهرگان و یا برای تهیه احتیاجات معاش».
"مری بویس" به نقل از کتزیاس پزشک و درباره ارزش این جشن نزد شاهان هخامنشی مینویسد:
"این تنها موقع سال است که شاهان پارس میتوانند و حق دارند تا میتوانند شراب بنوشند".
«مسعود سعد سلمان»، مینویسد:
تا دایم است جنبش گردون و آفتاب تا واجب است گردش نوروز و مهرگان
جشن مهرگان را نباید در شمار جشنهای دوازده گانه کم و بیش فراموش شدهای چون " فروردین گان " و " اردیبهشت گان " و ... آورد و نه چون نوروز که در همه ایران همگانی است، یا چون " سده " که در یک شهر برگزار شود، بلکه مهرگان جشنی است که تنها نزد دانشمندان و نویسند گان و شاعران همچنان برجاست و از این رو جزو جشنهای کهن بحساب میآید.
در روز شمار کهن ایران، هر یک از سی روز ماه را نامی است که نام دوازده ماه سال نیز در میان آنهاست. پیشینیان در هر ماه که نام روز و نام ماه یکی بود، آن را جشن میگرفتند. از این جشنهای دوازده گانه، تا آنجا که سندها و کتابهای تاریخی گواه است، در دورههای پس از اسلام، تنها جشن مهرگان است که رسمی و شکوهمند برگزار میگردید. افزون بر یکی بودن نام - روز مهر از ماه مهر - مناسبتهای دیگری را نیز برای برگزاری این جشن بر میشمردند، که معروفترین آن قیام کاوه آهنگر و پیروزی بر ضحاک و پادشاهی نشستن فریدون است.
فردوسی در داستان به بند کردن ضحاک آوردهاست:
در روز شمار کهن ایران، هر یک از سی روز ماه را نامی است که نام دوازده ماه سال نیز در میان آنهاست. پیشینیان در هر ماه که نام روز و نام ماه یکی بود، آن را جشن میگرفتند. از این جشنهای دوازده گانه، تا آنجا که سندها و کتابهای تاریخی گواه است، در دورههای پس از اسلام، تنها جشن مهرگان است که رسمی و شکوهمند برگزار میگردید. افزون بر یکی بودن نام - روز مهر از ماه مهر - مناسبتهای دیگری را نیز برای برگزاری این جشن بر میشمردند، که معروفترین آن قیام کاوه آهنگر و پیروزی بر ضحاک و پادشاهی نشستن فریدون است.
فردوسی در داستان به بند کردن ضحاک آوردهاست:
فریدون چون شد بر جهان کامکار ندانست جز خویشتن شهریار
به روز خجسته سر مهر ماه به سر بر نهاد آن کیانی کلاه
کنون یادگار است از او ماه مهر بکوش و برنج، ایچ منهای چهر
و اسدی توسی در انتساب این جشن به فریدون گوید:
فریدون فرخ به گرز نبرد ز ضحاک تازی بر آورد گرد
چو در برج شاهین شد از خوشه مهر نشست او به شاهی سر ماه مهر
بر آرایش مهرگان جشن ساخت به شاهی سر از چرخ مه برافراخت
ابوریحان بیرونی در التفهیم مینویسد :
مهرگاه، شانزدهم روز است از مهر ماه و نامش مهر، اندرین روز، افریدون ظفر یافت بر بیورسب جادو، انک معروف است به ضحاک، و به کوه دماوند بازداشت. و روزها که سپس مهرگان است همه جشنند، بر کردار آنچ از پس نوروز بود....
مورخان، نویسندگان و شاعران، از برگزاری جشن مهرگان نیز - مانند جشنهای کهن دیگر - در دستگاه پادشاهان و حاکمان خبر میدهند. از جمله در برگزاری این جشن در پیش از اسلام آمده که : این عید مانند دیگر اعیاد برای عموم مردم است. از آیین ساسانیان در این روز این بود که تاجی را که به صورت آفتاب بود به سر میگذاشتند و در این روز برای ایرانیان بازاری بر پا میشد. و در ملوک خراسان رسم است که در روز مهرگان به سپاهیان و ارتش رخت پائیزی و زمستانی میدهند.
از برگزاری جشن مهرگان، در دورهً غزنویان، آگاهی بیشتری در دست است، در شعر فردوس، عنصری، فرخی و منوچهری وصف این جشن آمده، ابوالفضل بیهقی از برگزاری جشن مهرگان در زمان سلطان محمود غزنوی، در سالهای ۴۲۸، ۴۲۹ و ۴۳۰ هجری قمری که خود شاهد بوده، خبر میدهد. وی مینویسد : روز یکشنبه چهارم ذی الحجه سال ۴۲۸ به جشن مهرگان نشست و از آفاق مملکت هدیهها که ساخته بودند پیشکش را، در آن وقت بیاوردند و اولیاء و حشم نیز بسیار چیز آوردند. و شعرا شعر خواندند وصلت یافتند. پس از شعر به سر نشاط و شراب رفت و روزی خرم بپایان آمد.
از دوران کهن، همراه با جشنها و آیینها، واژگان پارسی نوروز و مهرگان به صورت معرب نیروز و مهرجان وارد زبان و قلمرو فرهنگی کشورهای مسلمان عرب زبان گردید. امروز در بسیاری از کشورهای - آسیایی و آفریقایی - واژهً مهرجان به معنی و مفهوم جشن و فستیوال به کار میرود.
در زمان حاضر
امروز، جشن مهرگان، به شیوهای که در کتابهای تاریخی سدههای چهارم و پنجم و ششم آمده، نه در دستگاه دولتی و حکومتی برگزار میشود و نه در گردهماییهای غیر رسمی، نزد عامهً مردم. دست کم، در دو سده اخیر نیز از برگزاری آن آگاهی در دست نیست. جشن و آیین مهرگان، از نظر زمانی نیز، با تغییر تقویم، در سال ۱۳۰۴ هجری شمسی، تغییر کرد. بدین معنی که ۵ روز "پنجه " (که پس از ۱۲ ماه سی روزه برای رسیدن به ۳۶۵ میآمد) حذف و شش ماه اول سال ۳۱ روز گردیدهاست. از آن پس، در بسی از تقویمها، مهرگان، به جای ۱۶ مهر در دهم مهر آمده، یعنی در صد و نود و ششمین روز سال براساس تقویم پیشین. در ماهنامهها و هفته نامههای ادبی و اجتماعی سدهً اخیر، مهرگان حضور دارد. بدین معنی که مقاله، پژوهش، شعر به مناسبت مهر و مهرگان - به ویژه در نشریههایی که در ماه مهر منتشر میشود - کم نیست.
دکتر بهرام فره وشی از برگزاری مهرگان به عنوان جشنی خانوادگی، در بین زرتشتیان یزد و کرمان و نیز " از آیین قربانی کردن گوسفند، در برخی از روستاهای زردشتی نشین یزد، برای ایزد مهر " خبر میدهد. تا سی سال پیش، زردشتیان کرمان، در این روز، به یاد مردگان، مرغی را کشته و شکمش را با حبوبات و آلو انباشته و به عنوان خوراک ویژه، یادمان مردگان میپختند.
جشن آغاز سال تحصیلی دانشگاه تهران، که در نیمه اول مهرماه است، در برخی از سالها در دهم یا شانزدهم مهر ( مهرگان ) برگزار میشد.
زمان برگزاری آیین قالی شویان در مشهد اردهال را جلال ال احمد، با مهرگان هم پیوند میداند. صدرالدین عینی در یادداشتها، از جشنی در تاجیکستان و سمرقند یاد میکند که هر سال در ماه میزان (مهر ماه) برگزار میشد. جشنی که میتواند، با همهً دگرگونیها، بازماندهً جشن مهرگان باشد. از زبان او بشنویم، که فارسی تاجیکی است : ... حکایت این سیر (جشن) به کسانی که وی را ندیدهاند، مانند حکایههای " هزار و یک شب " دلکش و عجیب مینمود. حکایههایی درباره طرفبازی (آتش بازی)، موشک بازی، خر تازی، تگل جنگ اندازی (به جنگ انداختن قوچهای جنگی ) آن جا میکردند. در ریان (منطقه) غجدوان کم کس یافت میشد، که هیچ نباشد، سالی یک بار رفته، آن را سیر تماشا نکند. دهقان بچگان کم بغل (تنگدست) هم، که پدرشان برای سیر خرجی داده نمیتوانستند، کوشش میکردند، که کاری کرده، دو سه تنگه (واحد پول) پول یابند تا که به آن سیر رفته، تماشا کرده توانند. کسانی نیز پخته (پنبه) و خوره چینی میکردند، به خربزه کشانی و دهقانان بای (ارباب) به مرد کاری میدر آمدند. و اگر هیچ کار نیابند از کشتزارها دزدی میکردند. و مانند اینها.
ماه مهر و مهرگان، در جامعه کشاورزی، فصل و زمان برداشت، انباشتن فراوردهها، پرداختن خراج و مالیات، اندوختن نیازمندیهای زمستانی و گرمی بازارهای موسمی بوده که هنوز - هر چند نه به نام مهرگان - برگزار میشود. و نیز با تحول و دگرگونی ای که با گذشت سدهها و هزارهها در برگزاری جشنها و آیینها - مانند همهً پد یدهها و زمینههای فرهنگی - روی داده و میدهد، جشن مهرگان تنها به این عنوان که نام روز با نام ماه یکی است برگزار نمیشود، بلکه بیشتر داستان و اسطورهً قیام کاوه آهنگر در برابر بیدادگریهای ضحاک است که یادمان این جشن نمادین میباشد. بی گمان، باور و اعتقاد به ایزد مهر و آیینهای مهری ( میترایی ) که پیش از زرتشت، در هند و ایران وجود داشته، به ماه مهر و جشن مهرگان سیمای دینی بیشتری افزوده بود.
منبع
مهرگاه، شانزدهم روز است از مهر ماه و نامش مهر، اندرین روز، افریدون ظفر یافت بر بیورسب جادو، انک معروف است به ضحاک، و به کوه دماوند بازداشت. و روزها که سپس مهرگان است همه جشنند، بر کردار آنچ از پس نوروز بود....
مورخان، نویسندگان و شاعران، از برگزاری جشن مهرگان نیز - مانند جشنهای کهن دیگر - در دستگاه پادشاهان و حاکمان خبر میدهند. از جمله در برگزاری این جشن در پیش از اسلام آمده که : این عید مانند دیگر اعیاد برای عموم مردم است. از آیین ساسانیان در این روز این بود که تاجی را که به صورت آفتاب بود به سر میگذاشتند و در این روز برای ایرانیان بازاری بر پا میشد. و در ملوک خراسان رسم است که در روز مهرگان به سپاهیان و ارتش رخت پائیزی و زمستانی میدهند.
از برگزاری جشن مهرگان، در دورهً غزنویان، آگاهی بیشتری در دست است، در شعر فردوس، عنصری، فرخی و منوچهری وصف این جشن آمده، ابوالفضل بیهقی از برگزاری جشن مهرگان در زمان سلطان محمود غزنوی، در سالهای ۴۲۸، ۴۲۹ و ۴۳۰ هجری قمری که خود شاهد بوده، خبر میدهد. وی مینویسد : روز یکشنبه چهارم ذی الحجه سال ۴۲۸ به جشن مهرگان نشست و از آفاق مملکت هدیهها که ساخته بودند پیشکش را، در آن وقت بیاوردند و اولیاء و حشم نیز بسیار چیز آوردند. و شعرا شعر خواندند وصلت یافتند. پس از شعر به سر نشاط و شراب رفت و روزی خرم بپایان آمد.
از دوران کهن، همراه با جشنها و آیینها، واژگان پارسی نوروز و مهرگان به صورت معرب نیروز و مهرجان وارد زبان و قلمرو فرهنگی کشورهای مسلمان عرب زبان گردید. امروز در بسیاری از کشورهای - آسیایی و آفریقایی - واژهً مهرجان به معنی و مفهوم جشن و فستیوال به کار میرود.
در زمان حاضر
امروز، جشن مهرگان، به شیوهای که در کتابهای تاریخی سدههای چهارم و پنجم و ششم آمده، نه در دستگاه دولتی و حکومتی برگزار میشود و نه در گردهماییهای غیر رسمی، نزد عامهً مردم. دست کم، در دو سده اخیر نیز از برگزاری آن آگاهی در دست نیست. جشن و آیین مهرگان، از نظر زمانی نیز، با تغییر تقویم، در سال ۱۳۰۴ هجری شمسی، تغییر کرد. بدین معنی که ۵ روز "پنجه " (که پس از ۱۲ ماه سی روزه برای رسیدن به ۳۶۵ میآمد) حذف و شش ماه اول سال ۳۱ روز گردیدهاست. از آن پس، در بسی از تقویمها، مهرگان، به جای ۱۶ مهر در دهم مهر آمده، یعنی در صد و نود و ششمین روز سال براساس تقویم پیشین. در ماهنامهها و هفته نامههای ادبی و اجتماعی سدهً اخیر، مهرگان حضور دارد. بدین معنی که مقاله، پژوهش، شعر به مناسبت مهر و مهرگان - به ویژه در نشریههایی که در ماه مهر منتشر میشود - کم نیست.
دکتر بهرام فره وشی از برگزاری مهرگان به عنوان جشنی خانوادگی، در بین زرتشتیان یزد و کرمان و نیز " از آیین قربانی کردن گوسفند، در برخی از روستاهای زردشتی نشین یزد، برای ایزد مهر " خبر میدهد. تا سی سال پیش، زردشتیان کرمان، در این روز، به یاد مردگان، مرغی را کشته و شکمش را با حبوبات و آلو انباشته و به عنوان خوراک ویژه، یادمان مردگان میپختند.
جشن آغاز سال تحصیلی دانشگاه تهران، که در نیمه اول مهرماه است، در برخی از سالها در دهم یا شانزدهم مهر ( مهرگان ) برگزار میشد.
زمان برگزاری آیین قالی شویان در مشهد اردهال را جلال ال احمد، با مهرگان هم پیوند میداند. صدرالدین عینی در یادداشتها، از جشنی در تاجیکستان و سمرقند یاد میکند که هر سال در ماه میزان (مهر ماه) برگزار میشد. جشنی که میتواند، با همهً دگرگونیها، بازماندهً جشن مهرگان باشد. از زبان او بشنویم، که فارسی تاجیکی است : ... حکایت این سیر (جشن) به کسانی که وی را ندیدهاند، مانند حکایههای " هزار و یک شب " دلکش و عجیب مینمود. حکایههایی درباره طرفبازی (آتش بازی)، موشک بازی، خر تازی، تگل جنگ اندازی (به جنگ انداختن قوچهای جنگی ) آن جا میکردند. در ریان (منطقه) غجدوان کم کس یافت میشد، که هیچ نباشد، سالی یک بار رفته، آن را سیر تماشا نکند. دهقان بچگان کم بغل (تنگدست) هم، که پدرشان برای سیر خرجی داده نمیتوانستند، کوشش میکردند، که کاری کرده، دو سه تنگه (واحد پول) پول یابند تا که به آن سیر رفته، تماشا کرده توانند. کسانی نیز پخته (پنبه) و خوره چینی میکردند، به خربزه کشانی و دهقانان بای (ارباب) به مرد کاری میدر آمدند. و اگر هیچ کار نیابند از کشتزارها دزدی میکردند. و مانند اینها.
ماه مهر و مهرگان، در جامعه کشاورزی، فصل و زمان برداشت، انباشتن فراوردهها، پرداختن خراج و مالیات، اندوختن نیازمندیهای زمستانی و گرمی بازارهای موسمی بوده که هنوز - هر چند نه به نام مهرگان - برگزار میشود. و نیز با تحول و دگرگونی ای که با گذشت سدهها و هزارهها در برگزاری جشنها و آیینها - مانند همهً پد یدهها و زمینههای فرهنگی - روی داده و میدهد، جشن مهرگان تنها به این عنوان که نام روز با نام ماه یکی است برگزار نمیشود، بلکه بیشتر داستان و اسطورهً قیام کاوه آهنگر در برابر بیدادگریهای ضحاک است که یادمان این جشن نمادین میباشد. بی گمان، باور و اعتقاد به ایزد مهر و آیینهای مهری ( میترایی ) که پیش از زرتشت، در هند و ایران وجود داشته، به ماه مهر و جشن مهرگان سیمای دینی بیشتری افزوده بود.
منبع
- کتاب جشنهای ایران زمین