تا حالا شده به مناسبت روز مادر، برای مادرت یک کارت تبریک بخری که رویش یک قلب قرمز بزرگ نقاشی شده باشد؟ تا حالا شده قول خیلی‌خیلی مهمی به کسی بدهی و برای نشان دادن صداقتت، دستت را روی قلبت بگذاری؟ تا حالا شعری خوانده‌ای که در آن، شاعر از شکسته شدن قلبش شکایت کند؟
ما همیشه و همه‌جا در مورد قلب می‌شنویم. خیلی وقت پیش مردم فکر می‌کردند که احساساتشان از قلبشان بیرون می‌آید. شاید دلیلش این بود که آدم‌ها وقتی می‌ترسند یا هیجان‌زده می‌شوند، قلبشان تندتر می‌زند و برای همین هم فکر می‌کردند که بیرون آمدن این احساسات باعث تندتر شدن ضربان قلبشان می‌شود. اما امروزه ما می‌دانیم که احساسات و عواطف از مغز انسان بیرون می‌آیند نه از قلب او! و این مغز است که به قلب فرمان می‌دهد سریع‌تر بزند. پس تکلیف قلب چه می‌شود؟ کارش چیست؟ به چه دردی می‌خورد؟ حالا بیا یاد بگیریم.
ماهیچه‌ای به نام قلب
قلب تو یک ماهیچه است که در میان قفسه سینه و کمی متمایل به چپ قرار دارد و اندازه‌اش تقریباً برابر مشت بسته‌ی دست تو است. ماهیچه‌ها در تمام بدن تو وجود دارند، در بازوها، پاها، شکم و پشت تو. اما ماهیچه‌‌ی قلب یک نوع مخصوص است و این به دلیل کاری است که قلب انجام می‌دهد. وظیفه‌ی اصلی قلب این است که خون را به تمام بدن می‌رساند. خون برای رساندن اکسیژن و مواد غذایی به اندام‌های مختلف بدن می‌رود و زباله‌های را هم از اندام‌ها بیرون می‌برد.
قلب را می‌توانیم یک‌جور پُمپ در نظر بگیریم (یا دو پمپ در یک مکان). سمت راست قلب، خون را از اندام‌های مختلف بدن می‌گیرد و به ریه‌ها پُمپاژ می‌کند ( به سمت ریه میفرستد). سمت چپ قلب دقیقاً عکس این کار را انجام می‌دهد، خون را از ریه‌ها می‌گیرد و به اندام‌های مختلف بدن پمپاژ می‌کند (به سمت دست و پا میفرستد).
ضربان قلب
تپش ضربان قلب چگونه اتفاق می‌افتد؟ قبل از هر تپش، قلب تو از خون پر می‌شود. سپس ماهیچه‌های قلب، خون را مثل یک فواره بیرون می‌فرستند. برای این کار قلب فشرده می‌شود (مثل زمانی که دستت را مشت می‌کنی) و وقتی که باز شد، خون را با فشار زیاد بیرون می‌دهد و به اندام‌های مختلف می‌رساند. قلب این کار را هر روز و هر شب انجام می‌دهد، همیشه و همیشه. می‌توانیم بگوییم که قلب یکی از پرکارترین اعضای بدن است.
بخش‌های مختلف قلب
قلب از چهار محفظه اصلی توخالی تشکیل شده است. دو محفظه در سمت راست و دو محفظه در سمت چپ قلب، یکی در بالا و دیگری در پایین. دو محفظه‌ی بالایی اسمشان دهلیز و دوتای پایینی اسمشان بَطن است. دهلیز حفره‌ای است که از خونی که از اندام‌ها و ریه به قلب برمی‌گردد، پُر می‌شود. قلب هر انسانی یک دهلیز چپ دارد و یک دهلیز راست، همین‌طور یک بطن چپ دارد و یک بطن راست. و کار بطن‌ها هم فرستادن خون به اندام‌های مختلف و ریه‌ها است. در وسط قلب یک دیوار ضخیم از جنس ماهیچه از بالا به پایین کشیده شده است که نیمه‌ی چپ و راست قلب را از هم جدا می‌کند. اسم این دیواره "سِپتوم" (بگو: سِپ+تُم) است.
دهلیز و بطن مثل یک گروه با هم کار می‌کنند. دهلیزها از خون پر می‌شوند و سپس آن را به بطن‌ها می‌فرستند. بطن هم فشرده شده و خون را به بیرون از قلب پمپاژ می‌کند.(میفرستد) وقتی که بطن فشرده شد، دهلیز دوباره از خون پر شده و برای مرحله‌ی بعد تپش آماده می‌شود. اما وقتی که خون به بیرون از قلب پمپاژ شد، چگونه می‌فهمد که به کجا برود؟
خوب، خون از طریق چهار دریچه‌ی اصلی به قلب رفتوآمد می‌کند. دریچه‌ها وقتی باز باشند، اجازه ورود و خروج به خون می‌دهند و وقتی که بسته‌اند، خون در پشت دریچه‌ی بسته می‌ماند. درست مثل رفتوآمد کردن از یک درب ورود و خروج. دو تا از آن‌ها اسمشان دریچه‌ی میترال و دریچه‌ی سه لتی است که اجازه می‌دهند خون از دهلیزها وارد بطن‌ها شود. دوتای دیگر اسمشان دریچه‌ی آئورت و دریچه‌ی ریَوی است که کارشان کنترل جریان خون موقع خروج از قلب می‌باشد.
دستگاه شگفت‌انگیز گردش خون
احتمالاً حدس زده‌ای که خون بعد از خروج از قلب، همین‌جوری در بدن پخش نمی‌شود. بلکه از طریق یک‌عالمه لوله به اسم سرخرگ و سیاهرگ در بدن سفر می‌کند. به مجموع این لوله‌ها، رگ‌های خونی گفته می‌شود که به قلب وصل هستند. سرخرگ‌ها خون را از قلب به جاهای دیگر بدن می‌برند و سیاهرگ‌ها خون را به قلب باز می‌گردانند.
ردوبدل شدن خون بین قلب و قسمت‌های مختلف بدن به اسم گردش خون شناخته می‌شود. قلب یکی از مهمترین و حساس ترین مناطق در گردش خون است! زیرا کمتر از 60 ثانیه طول می‌کشد تا خون را به داخل تک‌تک سلول‌های بدن پمپ کند. بدن به این منبع خون نیاز دارد تا بتواند کارش را درست انجام دهد. خون اکسیژن را به تمام سلول‌های بدن میفرستد و هر شخص برای زنده ماندن به سلول‌های زنده و سالم احتیاج دارد. بدون اکسیژن، تمام سلول‌های بدن می‌میرند. اگر هم خون سرشار از اکسیژن نتواند در تمام قسمت‌های بدن گردش کند، انسان می‌میرد. نیمه‌ي چپ قلب ما خون سرشار از اکسیژن را به بدن می‌رساند. بدن این اکسیژن را از خون می‌گیرد و آن را در سلول‌های خود به مصرف می‌رساند. وقتی که سلول‌ها این اکسیژن را مصرف کردند، دی‌اکسید کربن و مواد دیگری می‌سازند که باید از خون بیرون برود. می‌توانی این‌طور تصور کنی که خون غذا را به سلول‌های بدن می‌رساند و بعد ته‌مانده‌ها و زباله‌ها را جمع می‌کند و می‌برد!
خونی که برمی‌گردد، وارد نیمه‌ی راست قلب می‌شود. بطن راست، خون را به ریه‌ها میفرستد تا کمی تجدید قوا کند. در ریه‌ها، دی‌اکسید کربن از خون گرفته می‌شود تا با بازدم بعدی از بدن خارج شود. بعدش چی؟ خوب، تو دوباره نفس می‌کشی و اکسیژن تازه را به داخل ریه‌هایت می‌فرستی تا فرایند گردش خون دوباره از سر گرفته شود. نکته جالب این‌جاست که کل ماجرا در کمتر از یک دقیقه اتفاق می‌افتد.
به تاپ‌تاپ قلبت گوش کن
وقتی که برای معاینه پیش پزشک می‌روی، او با یک گوشی مخصوص پزشکی به دقت به صدای قلبت گوش می‌دهد. یک قلب سالم با هر تپش، صدای تاپ‌تاپ می‌دهد. این صدا را دریچه‌های قلب موقع بازوبسته شدن و ورود و خروج خون تولید می‌کنند. دفعه‌ی بعد که پیش دکتر رفتی، از او خواهش کن اجازه دهد به صدای تاپ‌تاپ قلبت گوش بدهی.
چه جالب، این ضربان نبض من است!
با وجود این که قلب تو داخل بدنت است، اما یک راه جالب وجود دارد که از بیرون بفهمیم قلبمان چه‌طور کار می‌کند. این راه با استفاده از نبض است. هرجایی از بدن که یک سرخرگ بزرگ از آن‌جا عبور می‌کند، دارای نبض است. برای حس کردن نبض، کافی است انگشت خود را روی آن نقطه گذاشته و مقدار خیلی کمی فشار دهیم. نبض درست همان‌جاست، زیر پوست. دو نقطه خیلی مناسب که می‌توان نبض را در آن‌جا پیدا کرد،1- روی مچ دست و همچنین2- دو طرف گردن، درست زیر آرواره است. اگر انگشتت را روی یکی از این دو نقطه قرار داده و کمی فشار دهی، چیزی مثل ضربان زیر انگشتت حس خواهی کرد. هر ضربان توسط تپش قلب به وجود می‌آید. اگر می‌خواهی بدانی سرعت کارکرد قلبت چقدر است، نبضت را بگیر. برای این کار از یک ساعت با عقربه ثانیه‌شمار استفاده کن و تعداد نبض‌هایی را که در یک دقیقه حس می‌کنی، شمارش کن. اگر در حال استراحت باشی، حدود 70 تا 100 ضربان نبض در هر دقیقه خواهی شمرد. اما اگر شروع به دویدن کنی، بدنت به اکسیژن بیشتری نیاز پیدا می‌کند. بنابراین قلب سریع‌تر کار می‌کند تا بتواند خون اکسیژن‌دار بیشتری را به اندام‌های بدن برساند. می‌توانی این آزمایش جالب را انجام دهی، چند دقیقه بدو و یا ورزش کن. بعد دوباره ضربان نبضت را اندازه بگیر، حالا چند تا نبض در دقیقه داری؟ بیشتر از حالت استراحت است، مگرنه؟
از قلبت مراقبت کن
بیشتر بچه‌ها با قلب‌های سالمی به دنیا می‌آیند و خیلی خیلی مهم است که آدم از قلب خودش خوب مراقبت کند تا سالم بماند و بتواند کارش را به بهترین شکل انجام دهد. توصیه‌های زیر برای سالم نگه‌داشتن قلب خیلی مفید است:
• یادت باشد که قلب ما آدم‌ها از جنس ماهیچه است. پس اگر می‌خواهی قلبت قوی بماند، باید آن را ورزش دهی. اما چگونه می‌توان قلب را ورزش داد؟ با ورزش کردن! بله درست است، هر فعالیتی که باعث افزایش ضربان قلب شود برای یک قلب سالم مفید است. فعالیت‌هایی مثل دویدن، طناب‌بازی، بسکتبال، فوتبال و غیره. اما باید حواسمان باشد که برای یک کودک یا آدم بزرگ با قلب بیمار، این فعالیت‌ها و ورزش‌ها باید با احتیاط کامل و بعد از مشورت با پزشک انجام شوند.
• تا می‌توانی غذاهای سالم بخور و از خوراکی‌ها و غذاهایی که پر از چربی‌های ناسالم هستند پرهیز کن.
• سعی کن در روز حداقل 5 وعده میوه و سبزیجات بخوری.
• کمتر نوشیدنی‌ها و آب‌میوه‌های حاوی قند زیاد مصرف کن.
• وقتی که بزرگ شدی، هیچ‌وقتِ هیچ‌وقت سیگار نکش. سیگار می‌تواند آسیب‌های جدی به قلب و رگ‌های خونی وارد کند.
خوب، حالا تو می‌دانی که قلبت خیلی هم شبیه آن قلب بزرگ روی کارت تبریک روز مادر نیست! اما آن‌قدر عضو مهمی است که باید خیلی آن را دوست داشته باشیم و به خاطر تمام کارهایی که انجام می‌دهد، از او ممنون باشیم. او وظیفه خودش را چندین ماه قبل از تولد تو شروع می‌کند و در تمام مدت زندگیت حتی یک لحظه هم از کار نمی‌ایستد. واقعاً که عجب اندام جدی و پرکاری داریم!
--------------------------------------------------------------
مترجم علمی و داستان پرداز: مستانه زاده رفیع
منبع:
هفت سیب