شب یلدا

[بچه کرد]

شب یلدا

انواع آجیل و میوه های خشک از جمله مواد
غذایی در سفر شب یلدا
آن روزها، زمان کودکی را میگویم که آیین شب یلدا یا شب چله (آغاز چله کوچک زمستان) بسیار جدی در خانواده ما برگزار میشد. یلدا شبی گرامی بود و نامی زیبا هم داشت که برای ما بچه ها رنگ و بویی از هزار و یک شب داشت و همراه شدن این نام زیبا با قصه های شیرین مادر بزرگ در زیر کرسی و در حال خوردن انار و هندوانه، از یلدا شبی میساخت بی نظیر و یگانه.


البته این گرد همایی خانوادگی مختص ما نبود، از یکی دو روز قبل از شب یلدا، بساط آجیل، هندوانه و انار فروشیها پر رونق بود و همه مشغول تهیه و تدارک "شب چره" بودند. اما صبر کنید، بهتر است ابتدا کمی از پیشینه این شب گرامی بدانیم و بعد از آن وارد ماجرای آداب و رسوم آن شویم.

تاریخچه مختصر شب یلدا
یلدا، طولانی ترین شب سال و محل تلاقی پاییز و زمستان است، شب اول دی ماه که نام آن در زبان سریانی به معنای میلاد و تولد، ریشه ای تاریخی دارد و از سویی آنرا به ظهور " میترا" ایزد خورشید، آتش، نور و گرما و از سویی به تولد حضرت عیسی مسیح منصوب کرده اند. روميان‌ نيز اين‌ شب‌ را ‌ Natalis Invictus يعني‌ روز تولد خورشید شكست‌ ناپذير می‌نامند.

این شب، از دیرباز شب جشن و سرور و دید و بازدید بوده و گفته میشود که رسم بر این بوده که در روز اول دی ماه، پادشاه پس از پوشیدن جامه سپید، از کاخ شاهی خارج میشده، در مکانی باز، بر روی فرش سپیدی مینشسته و بدون حضور نگهبان و سربازان، با مردم ملاقات میکرده و به اصطلاح بار عام میداده است.

شب یلدا در ادبیات
من و تمام بچه های فامیل، آشنایی و عشق به فرهنگ و ادبیات فارسی را مدیون پدر بزرگ و مادر بزرگم -که روحشان شاد و یادشان به خیر باد- هستیم. پدر بزرگ در شب یلدا، برای دل ما بچه ها یک بیت شعر فکاهی را با لهجه اصفهانی میخواند که از این قرار بود:

درازی شب یلدا و کوچه ای جلفا سرهمش بکنی تازه نصفی، زلفی، یار منس

انار از میوه های سفره شب یلدا
و پس از آن حافظ بود و شاهنامه، و حلاوت هر حرف و کلام این دو وجود عزیز و گرامی، که از پاسداران فرهنگ ما بودند.


حضور شب یلدا و تشبیه این شب طولانی و سیاه به دوری، هجران، گیسوی یار و سیاهی شب دلداده تنها، در ادبیات فارسی، برای یک فارسی زبان یا یک فارسی شناس به هیچ وجه عجیب نیست. ادبیات ما آمیخته با آیین سنتی، گوشه و کنایه های شیرین و تشبیهات دل انگیزی است که امیدوارم همواره شیرینی خود را حفظ کند و روزی نیاید که یک ایرانی از خود بپرسد گیسوی یار چه ربطی به شب یلدا دارد؟ و از آن بدتر، اصلا چیزی از گیسوی یار نشنیده باشد...

شاید خواندن این چند بیت از عبید خالی از لطف نباشد:

ای لعل لبت به دلنوازی مشهور وی روی خوشت به ترکتازی مشهور با زلف تو قصه‌ایست ما را مشکل همچون شب یلدا به درازی مشهور
و این ابیات سعدی:

به سخن گفتن او عقل ز هر دل برمید عاشق آن قد مستم که چه زیبا برخاست روز رویش چو برانداخت نقاب شب زلف گفتی از روز قیامت شب یلدا برخاست ترک عشقش بنه صبر چنان غارت کرد که حجاب از حرم راز معما برخاست
کمی هم از آداب و سنن
بر خلاف نوع استفاده ای که در ادبیات ما از شب یلدا شده و آنرا معمولا با تیرگی و تلخی آمیخته است، شب یلدا، از جشنهای پر سرور ایرانیان است و طولانی بودن یا سیاهی آن، نه تنها مانعی بر سر راه خوشیها ایجاد نکرده، که بهانه ای برای آنها به وجود آورده و از جمله شبهای زیبا و به یادماندنی سال محسوب میشود.

در شب یلدا، معمولا هر خانواده در منزل بزرگ خاندان جمع میشدند و یا مانند عید، در اول غروب به دیدار از بزرگان فامیل رفته و یا آنطور که بعدها رسم شد، به دعوت یکی از اعضای فامیل در منزل او گرد هم می آمدند تا از ساعات طولانی این شب استفاده کنند و دور هم باشند.

یکی از رسوم جالب شب یلدا که هنوز هم در بعضی مناطق ایران اجرا میشود فرستادن خوانچه به خانه عروس است. خوانچه (به معنای سفره کوچک) در واقع نوعی سینی یا طبق مستطیل چوبی است که گاهی روی آن آینه کاری و رنگ آمیزی میشود، روی این خوانچه را با سفره قلمکار یا ترمه می پوشاندند و در آن ظروف تزیین شده میوه میگذاشتند. این خوانچه را بر سر گرفته و به منزل عروس میرفتند. پس از آن، خانواده عروس نیز پیراهن یا پارچه نبریده مردانه برای داماد میفرستادند.

در این شب انواع "شب چره" که خوراکیهای مختلفی چون آجیل شیرین (که مانند آجیل چهارشنبه سوری است) ، تخمه بوداده، هندوانه، انار و سیب و انواع میوه های خشک بر سر کرسی یا میز دیده میشد و به خصوص در سالهایی که هیچ وسیله سرگرمی به جز گپ و قصه و شعر نبود، این خوراکیها در خلال شنیدن قصه های دلکش و گفت و شنود، خورده میشد.

یکی از خوردنیهایی که همه باید برایش یک سال صبر میکردند، برف شیره بود. که اگر در شب یلدا برف می آمد، موجود بود. برفی که به مصرف برف شیره میرسید، سومین برف سال بود. چرا که اعتقاد بر این بود که برف اول، برف کلاغ است و تمام آلودگیهای هوا را با خودش به پایین می آورد و بسیار آلوده است، برف دوم، برف گنجشک بود که آنهم ته مانده آلودگیها را با خود داشت و سومی، برف آدم بود که تمیز و خوشبو و مانند گل یاس سپید بود.

با شروع بارش برف، یک سینی یا هر ظرف بزرگ و نسبتا گودی را در حیاط یا پشت بام، زیر برف میگذاشتند تا پر شود، سپس این ظرف برف تازه را به داخل آورده، در کاسه های کوچکتر تقسیم میکردند و رویش شیره انگور ریخته و مانند بستنی نوش جان میکردند.

شب یلدا در نقاط مختلف ایران
آداب و رسوم شب یلدا در نقاط مختلف ایران یکسان برگزار میشود اما هر قوم و هر شهر، برای خود ریزه کاریهایی دارند که دانستنش جالب است. بد نیست بدانید که در بعضی مناطق، شب یلدا را ‌ جشن‌ را نود روز نيز می ‌نامند چرا كه‌ ميان‌ آن‌ تا نوروز نود روز تمام‌ فاصله‌ است‌.

برای مثال
مردم آذربایجان، در این شب هدایایی به خانه تازه عروسان یا دختران تازه نامزد شده میفرستند و به جای خوانچه از طبق استفاده میکنند. طبقها را با شال سرخ که نشاندهنده خوشبختی و شادی است، تزیین میکنند، هدایا را در آن میچینند و دور آنرا با هندوانه تزیین میکنند. این طبقها با رقص و پایکوبی و هلهله به خانه دختر برده میشوند.

آذریها همچنين معتقدند كه در شب چله نبايد كسي به سفر برود ، چون تا سال آينده در سفر خواهد بود. شام شب یلدا در آذربایجان معمولا کشمش پلو با آش ماست است.

در شمال ایران، خانواده تازه داماد، تمام خوردنیهای شب یلدا را با تزیینات زیبا به خانه عروس میفرستند که در میان آنها یک ماهی بزرگ که در ظرف زیبایی قرار گرفته نیز به چشم میخورد.

شیرازیهای مهمان نواز در شب یلدا به شب نشینی و دید و بازدید میپردازند و با گستردن سفره ای بزرگ از آنها پذیرایی میکنند. رسم است که در این شب، سفره ای مانند سفره هفت سین نیز بچینند. این سفره با آینه، قرآن، تصویر امام علی(ع) و شمعها و شمعدانهای زیبا تزیین میشود. در کنار آن اسپند دود میکنند و تمام تنقلات شب که انار، هندوانه و آجیل مشکل گشا از اجزا لازم آن هستند را، بر این سفره میگذارند.

شیرازیها در شب یلدا هویج پلو میپزند و تا دیر هنگام به گفت و گو، خنده و خوشی میپردازند.
​

__________________

 

[بچه کرد]

یلدا نام فرشته ای است، بالا بلند، با تن پوشی از شب و دامنی از ستاره
یلدا نرم نرمک با مهر آمده بود
با اولین شب پاییز آمده بود
و هر شب ردای سیاهش را قدری بیشتر بر سر آسمان می کشید
تا آدمها زیر گنبد کبود آرامتر بخوابند
یلدا هر شب بر بام آسمان و در حیاط خلوت خدا راه می رفت
و لا به لای خواب های زمین لالایی اش را زمزمه می کرد
گیسوانش در باد می وزید و شب به بوی او آغشته می شد
یلدا شبی از خدا پاره ای آتش قرض گرفت
آتش که می دانی، همان عشق است
یلدا آتش را در دلش پنهان کرد تا شیطان آن را ندزدد
آتش در وجود یلدا بارور شد
فرشته ها به هم گفتند:
یلدا آبستن است. آبستن خورشید
و هر شب قطره قطره خونش را به خورشید می بخشد
و شبی که آخرین قطره را ببخشد، دیگر زنده نخواهد ماند
فرشته ها گفتند:
فردا که خورشید به دنیا بیاید یلدا خواهد مرد
یلدا آفرینش را تکرار می کند

 

[بچه کرد]

شب یلدا - شب چله

​

​

​

شب اول دی ماه ( ۳۰ آذر) را شب یلدا یا شب چله می نامند. مردم از گذشته های دور این شب را جشن می گرفتند آن قدیم ها که زمستان ها خیلی سرد بود و برف زیادی می بارید​

​

​

همه دور کرسی جمع می شدند و با هندوانه وانار و مخصوصاً آجیل که خودشان خشک کرده بودند از هم پذیرایی می کردند. در گذشته آجیل شب یلدا از این خوردنی ها تشکیل می شد:کشمش سبز، بادام، پسته، گردو، فندق، انجیر، توت، خرما، برگه ی زردآلو و برگه ی هلو. حالا باسلوق ونقل هم به آن اضافه شده که شیرینی مصنوعی است واستفاده زیاد از آنها باعث چاقی می شود.
​

​

​

​

از جمله خوردنی های این شب:​

هندوانه : هندوانه ی شب یلدا که خیلی هم معروف است و همه می دانند که شب یلدا بدون هندوانه معنا ندارد ! اگه توی دور هم نشینی شب یلدا هندوانه نباشد اصلا اون شب یلدا معنی ندارد ! هندوانه یکی از خوراکی های این شب است که اگر نباشد این شب کامل نمی شود !​

آجیل و تخمه : توی ایران باستان وقتی جشنی گرفته می شد ، مردم آجیل و خشکبار پخش می کردند و می خوردند . شب یلدا هم برای جشن گرفتن به آجیل نیاز دارد و توی شب نشینی باید آجیل به عنوان یه تنقلات وجود داشته باشد و مهمان ها در حین حرف زدن با هم یه چیزی هم بخورند !​

انار : انار هم تو شب یلدا خیلی مشتری داره ، وقتی می خواهیم وارد زمستون بشویم و یه شب طولانی رو سپری کنیم خوردن انار خیلی می چسبد . معمولا بزرگترها که میزبان مهمان ها تو شب یلدایند می شینند و قبل از اومدن مهمانها انار رو دون می کنند و به مهمان ها تعارف می کنند .​

انجیر​

انجیر سرشار از انواع ویتامین، کلسیم و فسفر است. میوه ای مقوی است؛ و خوردن آن استخوان ها را محکم می کند و بوی بد دهان و لثه را از بین می برد اگر لاغری یا می خواهی هوشت تقویت شود، خوردن انجیر خیس خورده را فراموش نکند. فقط یادت باشد اگر خیلی چاقی یا ناراحتی معده و روده داری نباید در خوردن انجیر زیاده روی کنید.​

کشمش​

انگور سرشار از ویتامین ها و مواد معدنی مختلف است. خاصیت انگور پس از خشک شدن (کشمش شدن) هم از بین نمی رود. اگر می خواهی حافظه ای قوی داشته باشی، صبح ناشتا کمی کشمش بخور. کشمش داروی خوبی برای کم خونی، کم اشتهایی، بیماریهای قلبی و کبدی است.​

گردو​

مغز گردو یکی از بهترین داروها برای درد شکم و روده است. کسانی که بیماری قند دارند خوردن گردو را فراموش نکنند. گردو بهترین دارو برای پایین آوردن کلسترول خون است. یادتان باشد کسانی که دچار حساسیت هستند و ناراحتی کلیه دارند نباید گردو بخورند. بعد از خوردن گردو حتماً دهانتان را با آب بشویید.​

بادام​

بادام سرشار از ویتامین آ و ب، قند، کلسیم و فسفر است. بادام تازه و خشک را باید خوب جوید تا هضم ان آسان شود. اگر آن را کمی بو بدهید ومصرف کنید بهتر است. بادام، کلسیم زیادی دارد.​

پسته​

پسته سرشار از پتاسیم، فسفر، آهن و کلسیم است. هر کس که نیاز به غذای مقوی دارد می تواند پسته را پودر کند با قند وکمی هل مخلوط کند و بخورد.​

فندق​

فندق سرشار از میتامین آ و ب، کلسیم، آهن، پتاسیم، گوگرد، منیزیوم، مس و سدیم است. کسانی که بیماری قند و سنگ کلیه دارند خوردن آن را فراموش نکنند. کم خون ها می توانند هر روز صبح و ظهر، همراه با غذایشان 5 دانه فندق بخورند.​

هلو​

هلو سرشار از ویتامین آ و ب، کلسیم، آهن و پتاسیم است و خشک شده آن مانند میوه ی تازه اش خاصیت دارد.​

برگه زردآلو​

زردآلو پر از ویتامین آ وب وث و قند است. زردآلو اشتها آور و مقوی است و خوردن آن برای کم خونی مفید است. کسانی که اهل مطالعه هستند وکارهای فکری می کنند خوردن آن را فراموش نکنند. زردآلو آهن زیادی دارد، پس برای استخوان بندی شما بچه ها بسیار مفید است.​

توت​

میوه ی سفید و شیرین توت سرشار از ویتامین ث، آهن کلسیم است. وقتی میوه را خشک کنید خاصیتش بیشتر می شود. توت خشک خون ساز است و باعث چاقی می شود. کسانی که بیماری قند دارند می توانند از آن به عنوان قند گیاهی همراه با چای استفاده کنند.​

خرما​

خرما هم ویتامین، گوگرد و کلر فراوان دارد؛ پس می تواند ضدعفونی کننده و خوشبو کننده ی دهان باشد. منیزیوم فراوان خرما برای جلوگیری از سرطان مفید است. خوردن آن برای کسانی که کمردرد، ضعف شنوایی و بینایی، ضعف کلیه کم خونی دارند سودمند است. کسانی که چاق هستند و بیماری قند دارند نباید زیاد خرما بخورند. یادت باشد زیاده روی در خوردن خرما باعث دندان درد، زخم دهان، خارش بدن و بیماری کبد می شود.​

​

از جمله رسومات غیر از دید و بازدید شامل موارد زیر است:
​

فال حافظ : از قدیم ها وقتی کوچیکترها می رفتن خانه بزرگترها در کنار همه ی اون بخور و بریزها گرفتن فال حافظ و قصه تعریف کردن خیلی مرسوم است . معمولا بزرگتر خونه یه دیوان حافظ می گیره و شروع می کنه به فال گرفتن و حافظ خوانی و مهمان ها هم کلی لذت می برن . بعدشم یه قصه تعریف می کنه که دیگه همه چی کامل بشود !​

کرسی : الان با وجود گاز و بخاری و … دیگه کمتر کسی هست که تو خونش کرسی پیدا بشه ، ولی مردم در گذشته شب یلدا رو زیر کرسی می شستند و جشن می گرفتند . توی یه شب سرد زمستونی مردم زیر کرسی گرم می نشستند و آجیل و هندونه می خوردند و این شب رو کلی با هم خوش می گذروندند .​

من از بزرگترها شنیدم شب یلدا بعضی ها روی برف بستنی درست می کردند و دور هم می خوردند ، ولی شب یلداها این دور و زمونه نه برف میاد و نه هوا زمستونی می شود که آدما خاطره سازی کنند!​

خلاصه شب یلدا بین ایرانی ها یه شب خیلی خوب و شاده و ایرانی ها با پوشیدن لباس های نو و تمیز و رفتن به خونه بزرگترها این شب رو حسابی جشن می گیرند و خوش می گذرانند .​

​

از غذا های این شب:​

انار پلو غذای مخصوص شب یلدا​

انار پلو خوشمزه و جدید برای دوستداران انار می باشد، با درست کردن این پلو مزه ای جدید و جالب از مخلوط انار، کشمش و پسته را تجربه می کنید.​

لقمه: هر خانواده ایرانى در هر جایى به سبك آداب و رسوم نیاكان خود براى یلدا شام تهیه مى كند. شام یلدا معمولاً یكى از خوش خوراك ترین غذا هاى اقوام مختلف است.​

غذای اصلی این شب، خورشت فسنجان است . اما در برخی استانها غذاهای دیگری هم رایج است. در شمال ایران گیلانى ها یا سبزى پلو درست مى كنند یا ترشى تره و در كنار آن سرسفره غذا ماهى سفید و یا ماهى دودى مى گذارند. اما در شیراز غذاى ویژه سفره یلدا هویج پلو است. شیرازى ها معمولاً براى شب یلدا سفره پهن مى كنند. كنار غذا انواع تنقلات مربوط به یلدا را بر سرسفره مى گذارند.​

مواد لازم برای 4 نفر:​

برنج 2 پیمانه​

انار دانه شده یک و نیم پیمانه​

خلال پسته یک سوم پیمانه​

گشنیز تازه خرد شده 1 پیمانه​

پودر تخم گشنیز 1 قاشق مربا خوری​

کشمش پلویی نصف پیمانه​

زعفران به مقدار لازم​

طرز تهیه:​

برنج را با آب و نمک خیس کرده، سپس به روش معمول خودتان آبکش کنید.مابقی مواد لازم را با یکدیگر مخلوط کرده و هنگام دم کردن برنج، یک ردیف برنج بریزید، یک ردیف مخلوط انار و همینطور ادامه دهید تا آخر و نهایتا اجازه دهید برنج دم بکشد.و در آخر هنگام کشیدن برنج مقداری کره و زعفران روی برنج بدهید و سپس در بشقاب یا دیس مورد نظر بکشید و نوش جان کنید.​

​

آش مخصوص برای شب یلدا​

معمولا مراسم شب یلدا بعد از شام که می تواند مثل شب عید سبزی پلو با ماهی باشد انجام می شود اما گاهی مادر بزرگهای مهربان ما با آش بسیار مقوی وخوشمزه به پیشواز زمستان می رفتند​

مواد لازم برای 5نفر :​

اسفناج و شوید نیم کیلو​

عدس و لپه یک کاسه ماست خوری​

چغندر قند سفید یک عدد متوسط​

آرد گندم یک کاسه ماست خوری​

سرکه دو قاشق غذاخوری​

پیاز سرخ شده دو عدد متوسط​

نعناع داغ کمی​

نمک و فلفل و زردچوبه به میزان لازم​

قرقوروت به میزان دلخواه​

ابتدا به اندازه ی یک پارچ آب در قابلمه ی مورد نظرتان بریزید و بگذارید به جوش بیاید سپس نمک ،فلفل و زرد چوبه را داخل آن بریزید .به آبهای در حال جوش سبزی های درشت خورد شده را به همراه عدس ها و چغندر اضافه کنید ،پس از پختن عدسها که حدودا پانزده تا بیست دقیقه طول می کشد لپه ها را که از قبل خیس کرده و پخته اید به آن اضافه کنید.آرد گندم را با کمی آب سرد و نمک حل کرده تا به صورت مایع غلیظی در آید و به مواد به آرامی و با هم زدن بیافزایید تا ربع ساعت بجوشد و بوی خامی آرد حس نشود سپس دو قاشق سرکه را به همراه یک قاشق نعناع و پیاز داغ به مواد اضافه کنید که در صورت تمایل می توانید سرکه را بیشتر بریزید .آش شما آماده است که پس از کشیدن با بقیه ی نعناع و پیاز داغها تزیین کرده و می‌توانید بسته به مزاج با شکر یا قرقوروت میل نمایید.​

​