ایلامی زبان منقرض شده ایلامیان باستان است. این زبان در ایران دوره هخامنشی جایگاه ممتازی داشت. آخرین اثر مکتوب زبان ایلامی به سالهای حکومت اسکندر مقدونی بر ایران برمیگردد. زبان ایلامی در سال ۱۸۹۰ رمزگشایی شد. در این سال وایس‌باخ (F.H. Weissbach) نخستین دستور زبان آن را ارایه داد.زبان عیلامی از زبان‌های پیوندی بوده است.[۱]
تاریخ
تاریخ زبان عیلامی به چهار دوره بخش میشود:
عیلامی باستان (۱۵۰۰ – ۲۶۰۰ پ.م.)
عیلامی میانه (۱۰۰۰ – ۱۵۰۰ پ.م.)
نو-عیلامی (۵۵۰ – ۱۰۰۰ پ.م.)
عیلامی هخامنشی (۳۳۰ – ۵۵۰ پ.م.): در دوره هخامنشی، عیلام یکی از ساتراپیهای مهم امپراتوری بود و زبان عیلامی به عنوان زبان دیوانی کاربرد داشت. از زمان داریوش یکم تا اردشیر یکم اسناد اداری تخت جمشید به عیلامی و روی الواح گلی نوشته می شد. این الواح که شمار آنها نزدیک به ۳۰۰۰۰ است، اطلاعات دقیقی از جغرافیا و مردم منطقه پارس به دست ما می‌دهد. [۲]
نمونه: متن لوح PF 798 از اسناد تخت جمشید با برگردان آن از هایدماری کخ:
۱۳ بان (برابر ۱۳۰ لیتر) جو حواله امورته، به صورت جیره (به مرور) دریافت کرده است. امورته، سال ۲۱، ماه شیبار (نهمین ماه عیلامی)
13 ŠE. BAR.Lg kur- min hh . am- ma -ur- da- na hh. ba- ri-ki -la gal ma du - iš - da h.i - še ma be - ul 21 – um - me - man - na d. ITU lg ši – ba – ir - ri – na
نوشتار
لوح به خط عیلامی
زبان ایلامی در طول تاریخ خود از سه نوع دبیره بهره برده است؛ از این قرار:
نیا-ایلامی: این خط از۳۱۰۰ تا ۲۹۰۰ رایج بود. نیاایلامی کهنترین خط شناخته شده ایران است و نمونه هایی از آن در اطراف کاشان و جنوب کرمان نیز دیده شده است. عیلامیان این خط را از همسایگان سومریشان الهام گرفتند و از آن برای کارهای بازرگانی (ثبت معاملات، نگهداری حساب چارپایان و ...) بهره می‌بردند. [۳] نظام شمارشی نیاعیلامی بسیار پیچیده بود و بسته به مورد تفاوت می‌کرد. مثلاً برای شمارش آدمیان و جانوران از سیستم دستگاه ده‌دهی و برای اشیاء از دستگاه شصتی‌شصتی استفاده می‌شد.[۴]
عیلامی خطی: دبیره ای است که پوزور- اینشوشیناک شاه عیلام در اواخر هزاره سوم پیش از میلاد به کار برد و پس از او متروک گردید. عیلامی خطی دبیره ای است هجایی با چند نشانه تصویرنگار. تا کنون ۲۵ نبشته ایلامی خطی یافت شده که بیشتر آنها کتیبه های یادمانی است. با وجود تلاش کسانی چون والتر هینتس (Walther Hinz) و پییرو مریجی (Piero Meriggi) این دبیره هنوز کاملاً خوانده نشده و ترجمه ها و فهرست نشانه های پیشنهادی هینتس [۵] قبولی عام ندارد.
یک متن ایلامی خطی (معروف به کتیبه A) و برگردان کلمه به کلمه آن هر دو به روایت هینتس [۶]:
(1) به خدا اینشوشیناک این چوب(2) من کوتیک – اینشوشیناک شاه سرزمین(3) نایب السلطنه شوش(4) شین-پی-هیش-هوک(5) پسر، را به الوهیت خدا به عنوان هدیه ای به معبد داده‌ام. (1) te-im-tik-ki nap in-šu-ši-na-ik un-ki(2) u ku-ti-ki-šu-ši-na-k zunkik hal-me ka(3) hal-me-ni-ik šu-si-im-ki(4) ši-in-pi-hi-iš-hu-ik(5) ša-ki-ri nap-ir lik hi-an ti-la-ni-li
(نام کوتیک-اینشوشیناک در قرائت جدید پوزور-اینشوشیناک خوانده می شود.)
عیلامی میخی: خطی است که از ۲۵۰۰ تا ۳۳۱ پ.م. به کار رفت و دگرگون شده دبیره میخی اکدی است. خطی است با ۱۳۰ نشانه، بسیار کم شمارتر از بیشتر دبیره های میخی همروزگار خود.
دستور زبان
آواشناسی
عیلامی ها از نوع ساده شده خط میخی اکدی برای نوشتن استفاده می کردند که به دلیل هجایی بودن نمی توانست ظرافت های آوایی زبانشان را بازتاب دهد.[۷] عیلامی ۴ واکه داشت: (a, i, u, e) و تعدادی همخوان. معادل بازسازی شده همخوانها در الفبای لاتین از این قرارند:
p/b t/d k/g s š w/v/f h m n l r کاتبان عیلامی تفاوت زیادی میان همخوانهای d/t ، b/p ، g/k قائل نبودند و اغلب آنها را به جای هم به کار می بردند.
ساختواژ
زبان عیلامی جزء زبان‌های التصاقی بود یعنی با افزودن پسوندهای تکواژی و نیز، میانوندهایی خاص و پسوندهای ضمیری به ریشه فعل در سه صورت اصلی آن، مقصود خود را بیان می‌کرد. اسمها و فعلها به دو جنس زنده و غیرزنده تقسیم می شدند و هر جنس با پسوندهای ویژه خود مشخص می شد. (k, -t, -r, -p-) برای زنده ها (آدمیان و خدایان) و (me, -n, -m, -š-) و برای اشیاء، مفاهیم انتزاعی و مکانها.
نمونه: صرف اسم -sunki (شاه)
حالت پسوند مثال معنی اول شخص k- sunki-k من، شاه دوم شخص t- sunki-t تو، شاه سوم شخص مفرد r- sunki-r او، شاه سوم شخص جمع p- sunki-p آنها، شاهان صرف
زبان عیلامی سه نوع صرف (Conjugation) وجود دارد که با شماره (III, II, I) مشخص می شود. نوع I ویژه افعال و نوع II و III ویژه وجه وصفی (Participle) است.
صرف نوع اول (Conjugation I) صرف مصدر یا ستاک است با کمک پسوندهای شش گانه (h, -t, -š,-hu ,-ht ,-hš-)
نمونه: صرف مصدر kulla (خواهش کردن)
شخص مفرد جمع ۱ kulla-h kulla-hu ۲ kulla-t kulla-h-t ۳ kulla-š kulla-h-š صرف نوع دوم (Conjugation II) صرف وجه وصفی کامل (Perfective Participle) است و به وسیله پسوندهای جنس جاندار (k, -t, -r, -p-) انجام می گرفت. وجه وصفی کامل از اتصال پسوند (k-) به ریشه ساخته می شود.
نمونه: صرف واژه hutta-k (ریشه hutta به معنی انجام دادن + پسوند k- )
شخص مفرد جمع ۱ hutta-k-k - ۲ hutta-k-t - ۳ hutta-k-r hutta-k-p صرف نوع سوم (Conjugation III) صرف وجه وصفی غیرکامل (Imperfective Participle) است. وجه وصفی غیر کامل از اتصال پسوند n- به ریشه ساخته می شد و صرف آن مانند نوع دوم است.
نمونه: صرف واژه hutta-n (ریشه hutta + پسوند n- )
شخص مفرد جمع ۱ hutta-n-k - ۲ hutta-n-t - ۳ hutta-n-r hutta-n-p طبقه بندی
عیلامیان آریایی نبودند زبان عیلامی، زبانی تکخانواده است. برخی احتمال خویشاوندی آن را با زبان‌های دراویدی مطرح کرده‌اند[۸] ولی این نظریه مورد پذیرش همه محققان نیست.[۹] همچنین می‌توان همانندی‌های بسیار اندک و غیر قابل اتکا (تا کنون) میان این زبان و زبان‌های گوتیان، هالدیایی‌ها، هوری‌ها و کاسیان هندواروپایی یافت[۱۰]
نقشه‌ای از سرزمین عیلام باستان (نارنجی) و نواحی همسایه آن
جستارهای وابسته
تاریخ
تاریخ زبان عیلامی به چهار دوره بخش میشود:
عیلامی باستان (۱۵۰۰ – ۲۶۰۰ پ.م.)
عیلامی میانه (۱۰۰۰ – ۱۵۰۰ پ.م.)
نو-عیلامی (۵۵۰ – ۱۰۰۰ پ.م.)
عیلامی هخامنشی (۳۳۰ – ۵۵۰ پ.م.): در دوره هخامنشی، عیلام یکی از ساتراپیهای مهم امپراتوری بود و زبان عیلامی به عنوان زبان دیوانی کاربرد داشت. از زمان داریوش یکم تا اردشیر یکم اسناد اداری تخت جمشید به عیلامی و روی الواح گلی نوشته می شد. این الواح که شمار آنها نزدیک به ۳۰۰۰۰ است، اطلاعات دقیقی از جغرافیا و مردم منطقه پارس به دست ما می‌دهد. [۲]
نمونه: متن لوح PF 798 از اسناد تخت جمشید با برگردان آن از هایدماری کخ:
۱۳ بان (برابر ۱۳۰ لیتر) جو حواله امورته، به صورت جیره (به مرور) دریافت کرده است. امورته، سال ۲۱، ماه شیبار (نهمین ماه عیلامی)
13 ŠE. BAR.Lg kur- min hh . am- ma -ur- da- na hh. ba- ri-ki -la gal ma du - iš - da h.i - še ma be - ul 21 – um - me - man - na d. ITU lg ši – ba – ir - ri – na
نوشتار
لوح به خط عیلامی
زبان ایلامی در طول تاریخ خود از سه نوع دبیره بهره برده است؛ از این قرار:
نیا-ایلامی: این خط از۳۱۰۰ تا ۲۹۰۰ رایج بود. نیاایلامی کهنترین خط شناخته شده ایران است و نمونه هایی از آن در اطراف کاشان و جنوب کرمان نیز دیده شده است. عیلامیان این خط را از همسایگان سومریشان الهام گرفتند و از آن برای کارهای بازرگانی (ثبت معاملات، نگهداری حساب چارپایان و ...) بهره می‌بردند. [۳] نظام شمارشی نیاعیلامی بسیار پیچیده بود و بسته به مورد تفاوت می‌کرد. مثلاً برای شمارش آدمیان و جانوران از سیستم دستگاه ده‌دهی و برای اشیاء از دستگاه شصتی‌شصتی استفاده می‌شد.[۴]
عیلامی خطی: دبیره ای است که پوزور- اینشوشیناک شاه عیلام در اواخر هزاره سوم پیش از میلاد به کار برد و پس از او متروک گردید. عیلامی خطی دبیره ای است هجایی با چند نشانه تصویرنگار. تا کنون ۲۵ نبشته ایلامی خطی یافت شده که بیشتر آنها کتیبه های یادمانی است. با وجود تلاش کسانی چون والتر هینتس (Walther Hinz) و پییرو مریجی (Piero Meriggi) این دبیره هنوز کاملاً خوانده نشده و ترجمه ها و فهرست نشانه های پیشنهادی هینتس [۵] قبولی عام ندارد.
یک متن ایلامی خطی (معروف به کتیبه A) و برگردان کلمه به کلمه آن هر دو به روایت هینتس [۶]:
(1) به خدا اینشوشیناک این چوب(2) من کوتیک – اینشوشیناک شاه سرزمین(3) نایب السلطنه شوش(4) شین-پی-هیش-هوک(5) پسر، را به الوهیت خدا به عنوان هدیه ای به معبد داده‌ام. (1) te-im-tik-ki nap in-šu-ši-na-ik un-ki(2) u ku-ti-ki-šu-ši-na-k zunkik hal-me ka(3) hal-me-ni-ik šu-si-im-ki(4) ši-in-pi-hi-iš-hu-ik(5) ša-ki-ri nap-ir lik hi-an ti-la-ni-li
(نام کوتیک-اینشوشیناک در قرائت جدید پوزور-اینشوشیناک خوانده می شود.)
عیلامی میخی: خطی است که از ۲۵۰۰ تا ۳۳۱ پ.م. به کار رفت و دگرگون شده دبیره میخی اکدی است. خطی است با ۱۳۰ نشانه، بسیار کم شمارتر از بیشتر دبیره های میخی همروزگار خود.
دستور زبان
آواشناسی
عیلامی ها از نوع ساده شده خط میخی اکدی برای نوشتن استفاده می کردند که به دلیل هجایی بودن نمی توانست ظرافت های آوایی زبانشان را بازتاب دهد.[۷] عیلامی ۴ واکه داشت: (a, i, u, e) و تعدادی همخوان. معادل بازسازی شده همخوانها در الفبای لاتین از این قرارند:
p/b t/d k/g s š w/v/f h m n l r کاتبان عیلامی تفاوت زیادی میان همخوانهای d/t ، b/p ، g/k قائل نبودند و اغلب آنها را به جای هم به کار می بردند.
ساختواژ
زبان عیلامی جزء زبان‌های التصاقی بود یعنی با افزودن پسوندهای تکواژی و نیز، میانوندهایی خاص و پسوندهای ضمیری به ریشه فعل در سه صورت اصلی آن، مقصود خود را بیان می‌کرد. اسمها و فعلها به دو جنس زنده و غیرزنده تقسیم می شدند و هر جنس با پسوندهای ویژه خود مشخص می شد. (k, -t, -r, -p-) برای زنده ها (آدمیان و خدایان) و (me, -n, -m, -š-) و برای اشیاء، مفاهیم انتزاعی و مکانها.
نمونه: صرف اسم -sunki (شاه)
حالت پسوند مثال معنی اول شخص k- sunki-k من، شاه دوم شخص t- sunki-t تو، شاه سوم شخص مفرد r- sunki-r او، شاه سوم شخص جمع p- sunki-p آنها، شاهان صرف
زبان عیلامی سه نوع صرف (Conjugation) وجود دارد که با شماره (III, II, I) مشخص می شود. نوع I ویژه افعال و نوع II و III ویژه وجه وصفی (Participle) است.
صرف نوع اول (Conjugation I) صرف مصدر یا ستاک است با کمک پسوندهای شش گانه (h, -t, -š,-hu ,-ht ,-hš-)
نمونه: صرف مصدر kulla (خواهش کردن)
شخص مفرد جمع ۱ kulla-h kulla-hu ۲ kulla-t kulla-h-t ۳ kulla-š kulla-h-š صرف نوع دوم (Conjugation II) صرف وجه وصفی کامل (Perfective Participle) است و به وسیله پسوندهای جنس جاندار (k, -t, -r, -p-) انجام می گرفت. وجه وصفی کامل از اتصال پسوند (k-) به ریشه ساخته می شود.
نمونه: صرف واژه hutta-k (ریشه hutta به معنی انجام دادن + پسوند k- )
شخص مفرد جمع ۱ hutta-k-k - ۲ hutta-k-t - ۳ hutta-k-r hutta-k-p صرف نوع سوم (Conjugation III) صرف وجه وصفی غیرکامل (Imperfective Participle) است. وجه وصفی غیر کامل از اتصال پسوند n- به ریشه ساخته می شد و صرف آن مانند نوع دوم است.
نمونه: صرف واژه hutta-n (ریشه hutta + پسوند n- )
شخص مفرد جمع ۱ hutta-n-k - ۲ hutta-n-t - ۳ hutta-n-r hutta-n-p طبقه بندی
عیلامیان آریایی نبودند زبان عیلامی، زبانی تکخانواده است. برخی احتمال خویشاوندی آن را با زبان‌های دراویدی مطرح کرده‌اند[۸] ولی این نظریه مورد پذیرش همه محققان نیست.[۹] همچنین می‌توان همانندی‌های بسیار اندک و غیر قابل اتکا (تا کنون) میان این زبان و زبان‌های گوتیان، هالدیایی‌ها، هوری‌ها و کاسیان هندواروپایی یافت[۱۰]
نقشه‌ای از سرزمین عیلام باستان (نارنجی) و نواحی همسایه آن
جستارهای وابسته
- زبان خوزی
- خط ایلامی
- ایلامیان
- شاهان ایلام
- تاریخ سیاسی ایلام
- پادشاهی اَوان
- شیلهه
- اپرتی
- دودمان نمایندگان بزرگ در ایلام