ریه یا همان شُش یکی از بزرگ‌ترین اندام‌های بدن تو را تشکیل می‌دهد. هر انسانی دوتا ریه دارد که با هم در سیستم تنفسی بدن کار می‌کنند تا تو بتوانی هوای تازه را به داخل بدنت بفرستی و هوای قدیمی را خارج کنی و همچنین بتوانی حرف بزنی. درست است، سیستم تنفسی حتی در حرف زدن آدم‌ها هم موثر است. بیا سفری به دنیای ریه‌ها داشته باشیم.
ریه‌ها کجای بدن هستند
ریه‌های تو در قفسه‌ی سینه‌ات قرار دارند و آن‌قدر بزرگند که بیشتر فضای آن‌جا را اشغال کرده‌اند. تو دوتا ریه داری، اما آن‌ها مثل دو تا چشم یا دو تا سوراخ بینی کاملاً هم‌اندازه نیستند. ریه‌ی سمت چپ کمی از ریه‌ی سمت راست کوچک‌تر است و دلیلش این است که جای خالی برای قلب در قفسه‌ی سینه وجود داشته باشد. وظیفه‌ی محافظت از ریه‌ها برعهده دنده‌ها است که از 12 جفت استخوان دنده تشکیل شده و از پشت به ستون فقرات متصل است. دنده‌ها مثل یک قفس ریه‌ها را در بر گرفته و از آن‌ها مراقبت می‌کنند. زیر ریه‌ها دیافراگم قرار دارد که یک ماهیچه برجسته بوده و در عمل دم و بازدم به ما کمک می‌کند.
تو نمی‌توانی ریه‌هایت را ببینی، اما وقتی که دارند کار می‌کنند می‌توانی حسشان کنی. دستت را روی قفسه سینه‌ات بگذار و یک نفس خیلی عمیق بکش. احساس خواهی کرد که قفسه سینه‌ات کمی بزرگ‌تر شده است. حالا هوایی را که تنفس کردی از ریه‌هایت خارج کن، احساس می‌کنی که قفسه سینه‌ات به اندازه‌ی عادی خودش برگشت. در واقع تو همین الان قدرت ریه‌هایت را احساس کردی!
نگاهی به داخل ریه‌ها
اگر از بیرون ریه را نگاه کنیم، صورتی‌رنگ و تا حدودی شبیه یک اسفنج است. اما نمای داخلی ریه‌ها هم خیلی جالب هستند. در انتهای نای (یا همان لوله‌ی تنفسی) دو تا لوله‌ی بزرگ وجود دارد. این لوله‌ها اسمشان ساقه‌های اصلی نایچه است و یکیشان به ریه‌ی چپ می‌رود و دیگری به ریه‌ی راست. سپس هر ساقه‌ی اصلی نایچه به شاخه‌های زیادی تقسیم می‌شود که کوچک‌تر از ساقه‌ی اصلی بوده و هر چه تعداد شاخه‌ها بیشتر می‌شود اندازه‌های آن‌ها هم کوچک‌تر می‌شود، درست مثل شاخه‌های یک درخت. هر کدام از این شاخه‌ها یک نایچه است، کوچکترین این لوله‌ها اسمشان " برونشيوليت " است که حدود 30 هزار عدد از آن‌ها در هر ریه وجود دارد. هر برونشيوليت تقریباً به ضخامت یک تار مو است. در انتهای هر برونشيوليت یک فضای خاص وجود دارد که به کیسه‌های خیلی ریز هوا به اسم " آلوئول" منتهی می‌شود. حدود 600 میلیون آلوئول در ریه‌های تو وجود دارد که هر کدامشان از رگ‌های خونی خیلی ریزی به اسم مویرگ پوشیده شده است. این مویرگ‌ها آن قدر ریزند که سلول‌های خونی باید در صف‌های یک‌نفره از داخل آن‌ها عبور کنند!
همه چیز در مورد نفس کشیدن
وقتی که با دوستانت در حیاط مدرسه بازی می‌کنی، اتاقت را تمیز می‌کنی یا تکالیف مدرسه‌ات را انجام می‌دهی، احتمالاً همه‌ی حواست پیش کاری است که انجام می‌دهی و به نفس کشیدنت فکر نمی‌کنی. اما نگران نباش، چون لازم نیست روی نفس کشیدن تمرکز کنی و خودش خودبه‌خود انجام می‌شود! اما بد نیست بدانی که هروقت نفس می‌کشی 12 بخش از اعضای بدنت با هم کار می‌کنند تا تو بتوانی هوا را به ریه‌هایت بفرستی و خارج کنی. می‌توانیم نفس کشیدن را به دو عمل دَم و بازدَم تقسیم کنیم. در عمل دم، تو هوا را به داخل ریه‌ها فرو می‌دهی و در عمل بازدم، آن را بیرون می‌فرستی. موقع دَم، دیافراگم منقبض (جمع) می‌شود و کمی پایین می‌رود. به این ترتیب فضای بیشتری برای بزرگ شدن ریه‌ها و پُرشدنشان از هوا وجود خواهد داشت. می‌توانی تصور کنی که ریه‌هایت می‌گویند: "برو يه كم کنار دیافراگم، من دارم از هوا پر می‌شوم و جای بیشتری لازم دارم!" اما تنها عضوی که لازم است برای ریه‌ها جا خالی کند، دیافراگم نیست. (ديافراگم يك ماهيچه گنبدي شكل هست كه در زير ريه ها و روي شكم قرار گرفته و در واقع ريه را از محتويات شكم مثل روده و جگر جدا ميكند.) ماهیچه‌های دنده هم دنده‌ها را به سمت بالا و بیرون می‌کشند تا فضای لازم برای بزرگ شدن ریه‌ها باز شود. در همین زمان هم تو هوا را از طریق دهان و بینی‌ات به داخل فرو می‌دهی و هوا وارد نای یا همان لوله‌ی تنفسی می‌شود. داخل نای و در مسیری که هوا به طرف پایین طی می‌کند، موهای ریزی به اسم مژک قرار دارند که با حرکت آرام خود گرد و غبار و آلودگی‌ها را از ریه خارج می‌کنند. سپس هوا وارد نایچه‌ها و برونشيول ها می‌شود.
متشکرم آلوئول
سرانجام هوا وارد 600 میلیون کیسه‌ی هوایی می‌شود. همین‌طور که این همه آلوئول در حال پر شدن از هوا هستند، ریه‌ها هم بزرگ و بزرگ‌تر می‌شوند. آزمایش مخصوص را یادت می‌آید؟ دستمان را روی قفسه سینه گذاشتیم و قدرت فوق‌العاده‌ی ریه‌ها و کیسه‌های هوایی را احساس کردیم!
این کیسه‌های هوایی هستند که اکسیژن را از هوا می‌گیرند و وارد خون می‌کنند. تمام سلول‌های بدن، هر لحظه به اکسیژن نیاز دارند تا زنده بمانند. اکسیژن از دیواره‌ی آلوئول عبور کرده و وارد مویرگ‌های ریزی که دور کیسه را گرفته‌اند می‌شود. سپس اکسیژن مثل مسافری که سوار قایق می‌شود، سوار گلبول‌های قرمز خون شده و خودش را به قلب می‌رساند. قلب هم مثل یک پمپ این خون پر از اکسیژن را به تمام سلول‌های بدن می‌رساند.
در بازدم چه اتفاقی می‌افتد
وقتی که نوبت عمل بازدم شد، همه اتفاقات برعکس می‌شود. حالا نوبت دیافراگم است که بگوید: "ریه برو کنار، فضا را خالی کن!" سپس دیافراگم منبسط و باز می‌شود، دوباره به سمت بالا برمی‌گردد و ریه‌ها را فشرده می‌کند. ماهیچه‌های دنده هم سرجای خودشان برمی‌گردند و فضای قفسه سینه را کوچک‌تر می‌کنند. تا این زمان، سلول‌های بدن هم اکسیژن دریافتی را مصرف کرده و دی‌اکسید کربن را به عنوان زباله به خون تحویل می‌دهند. خون هم موظف است این زباله‌ها را از بدن بیرون ببرد. خون به درون مویرگ‌ها برمی‌گردد و زباله‌ها را به کیسه‌های هوایی تحویل می‌دهد. حالا هوای پر از دی‌اکسیدکربن برعکس مسیر ورودی را طی می‌کند: وارد برونشيول می‌شود، به نایچه‌ها و سپس به نای می‌رود و در آخر هم از طریق دهان و بینی از بدن خارج می‌شود. هوایی که از طریق بازدم از بدن بیرون می‌رود علاوه بر اینکه پر از زباله و دی‌اکسیدکربن است، گرم هم شده است. زیرا هوا در طول سفری که داخل بدن دارد، گرما را هم از داخل مسیرش برمی‌دارد. اگر موقع بازدم دستت را جلوی دهان و بینی‌ات بگیری، می‌توانی این گرما را احساس کنی.
اما با توجه به تمام حرکت‌هایی که موقع پر و خالی کردن ریه‌ها انجام می‌شود، چرا چیزی در آن‌ها گیر نمی‌کند؟ خوب، خوشبختانه ریه‌های ما با دو لایه‌ی مخصوص صیقلی به اسم پرده جَنب پوشیده شده است. این دو لايه توسط یک مایع از هم جدا شده‌اند که به ريه ها اجازه می‌دهد هنگام عمل دم و بازدم به راحتی به اطراف حرکت کنند و نگذارند چیزی در ریه گیر کند.
ریه‌ها، ابزاری برای حرف زدن!
ریه‌ها علاوه بر این که برای نفس کشیدن مهم هستند، در حرف زدن هم به تو کمک می‌کنند. درست بالای نای (لوله‌ی تنفسی)، حنجره قرار دارد. داخل حنجره دو برآمدگی خیلی کوچک به اسم تارهای صوتی وجود دارد که با باز و بسته شدن خودشان صداها را تولید می‌کنند. وقتی که تو هوا را از ریه‌هایت بیرون می‌فرستی، این هوا از داخل نای و حنجره عبور می‌کند و خودش را به تارهای صوتی می‌رساند. اگر تارهای صوتی بسته باشند و هوا بین آن‌ها شناور شود، آن‌ها شروع به لرزیدن کرده و تولید صدا می‌کنند. مقدار هوایی که می‌توانی از ریه‌هایت بیرون بفرستی، معلوم می‌کند که بلندی صدا چه‌قدر است و تو تا چه مدت می‌توانی به تولید آن صدا ادامه دهی. برای آزمایش سعی کن اول یک نفس خیلی عمیق بکشی و بعد اسم تمام همکلاسی‌هایت را پشت سر هم بگویی، اسم چند نفرشان را می‌توانی بدون این که نفس بگیری بگویی؟ حالا سعی کن فریاد بزنی (البته جایی این آزمایش را انجام بده که برای کسی مزاحمت ایجاد نکنی!) یک فریاد بلند بکش و دقت کن که بعدش چه اتفاقی می‌افتد. فریاد کشیدن به مقدار زیادی هوا احتیاج دارد. بنابراین وقتی که فریاد زدی، نیاز داری تندتند و پشت‌سرهم نفس بکشی تا هوای لازم به داخل ریه‌هایت برگردد. هر نوع صدایی که از حنجره‌ات خارج می‌شود به خاطر یک شیوه‌ی تنفس خاص است. مثلاً وقتی که بریده‌بریده حرف می‌زنی، هوا را در بسته‌های کوچک از ریه‌ات خارج می‌کنی. وقتی که باد گلو (یا همان آروغ) می‌زنی، هوایی که داخل معده‌ات جمع شده با یک صدای بلند خارج می‌شود! وقتی که سکسکه می‌کنی، دلیلش این است که دیافراگم به شیوه‌ای غیرعادی حرکت می‌کند که باعث می‌شود هوا را ناگهان فرو بدهی و این هوا زمانی که تو آمادگیش را نداری، به تارهای صوتی برخورد می‌کند.
ریه‌هایت را دوست داشته باش
می‌دانی؟ ریه‌ها واقعاً کارشان درست است! آن‌ها یکی از حیاتی‌ترین کارهای بدن – یعنی نفس کشیدن- را برایت انجام می‌دهند. همچنین به تو کمک می‌کنند که با دوستانت حرف بزنی، در یک بازی هیجان‌انگیز فریاد بکشی، آواز بخوانی، بخندی، گریه کنی و یک عالمه کار دیگر انجام دهی. مهم‌تر از همه این که تو لازم نیست راجع به هیچ کدام از این کارها فکر کنی!
با توجه به این همه کار مهم، هر آدم باهوشی (مثل تو) می‌فهمد که باید خیلی خوب از ریه‌هایش مراقبت کند. بهترین راه برای سالم و صورتی‌رنگ نگه داشتن ریه‌ها این است که "سیگار نکشی". خوب معلوم است که هیچ کودکی سیگار نمی‌کشد! این حرف را باید به بزرگ‌ترهایت بزنی و به آن‌ها یادآوری کنی که سیگار برای تمام اعضای بدن ضرر دارد، اما ریه‌ها به طرز خاصی از سیگار متنفرند. دود سیگار به مژک‌های داخل نای آسیب می‌رساند و آن‌ها دیگر نمی‌توانند به خوبی حرکت کرده و گردو غبار و آلودگی‌های دیگر را از ریه‌ها دور کنند. همچنین سیگار به آلوئول هم آسیب می‌زند، زیرا مواد شیمیایی موجود در دود سیگار می‌تواند دیواره‌های حساس آلوئول را خراب کند و باعث شود که شخص سیگاری سخت‌تر نفس بکشد. اما این همه‌ی ماجرا نیست، دود سیگار می‌تواند سلول‌های سالم ریه را از بین ببرد و آن‌ها را با سلول‌های سرطانی جایگزین کند. ریه‌ها به طور طبیعی محکم و قوی هستند، اما اگر کسی به کشیدن سیگار عادت کند ریه‌هایش خیلی راحت آسیب می‌بینند و ترمیم آن‌ها یا خیلی سخت خواهد بود یا حتي غیرممکن.
اگر در آزمایشگاه مدرسه یا هرجای دیگری با مواد شیمیایی سروکار داری، حتماً از ماسک مخصوص استفاده کن تا گازهای شیمیایی وارد ریه‌هایت نشوند.
کار دیگری که می‌توانی برای نشان دادن محبت خودت به ریه‌ها انجام دهی، ورزش کردن است. ورزش و تمرینات بدنی برای تمام اعضای بدن مفید هستند، مخصوصاً برای قلب و ریه‌ها. موقعی که تو داری یک ورزش قدرتی (مثل دوچرخه‌سواری، دویدن و شنا) انجام می‌دهی، ریه‌هایت به هوای بیشتری احتیاج پیدا می‌کنند تا بتوانند اکسیژن لازم را به سلول‌ها برسانند. بنابراین تو عمیق‌تر نفس می‌کشی و هوای بیشتری را به داخل ریه‌هایت می‌فرستی. این‌طوری ریه‌هایت قوی‌تر می‌شوند و بهتر می‌توانند هوای مورد نیاز بدن را تأمین کنند.
پس یادمان باشد، از ریه‌هایمان مواظبت کنیم و آن‌ها را سالم نگه داریم تا آن‌ها هم ما را زنده نگه دارند!
--------------------------------------------------------------
مترجم علمی و داستان پرداز: مستانه زاده رفیع
منبع:
هفت سیب