علل اصلی به توپ بستن مجلس توسط محمدعلی شاه چه بود؟
به توپ بستن مجلس توسط محمدعلی شاه محصول نزاعها و کشمکش های بین دو نیروی عمده یعنی شاه و ملیّون بود. شاه خود را «ظل الله» میدانست و همه کس را مطیع خود بدون هیچ قید و شرطی. ولی آزدیخواهان و سران انجمنها خواهان آزادی و مساوات و محدودیت شاه بودند و به طور کلی خواهان مشروطیت.
در مشروطیت از روحانیون مبارز آن روزگار، آیت الله بهبهانی و آیت الله طباطبایی هستند و از سران انجمن های آزادیبخش همانطوری که کسروی نام میبرد، میتوان به این افراد اشاره کرد: میرزا جهانگیرخان (مدیر روزنامه صوراسرافیل)، سید محمدرضای شیرازی، (مدیر روزنامه مساوات)، ملک المتکلمین (یکی از سخنرانان عمومی)، سید جمال واعظ (وی نیز یکی از سخنرانان بوده است)، بهاءالواعظین (سخنران)، میرزا داود خان (یکی از پیشروان آزادیخواه) و دو نفر دیگر.(۱)
به طور کلی دو علت اصلی را درباره به توپ بستن مجلس میتوان در تاریخ پیدا کرد: علت داخلی و علت خارجی.
علت داخلی:علت داخلی خودکامگی و استبداد شخص شاه بوده است که منجر به حادثه به توپ بستن مجلس شد. در این رابطه ما به سراغ منابع و اسناد خواهیم رفت تا این ادعا اثبات شود:
نخستین منبع مربوط به کتاب، «تاریخ مشروطه ایران» تألیف احمد کسروی است (وی از لیبرال ترین تاریخ نگاران محسوب میشود). در بخش سوم کتابش در مورد چگونگی به توپ بستن مجلس مینویسد:
«از روزی که جنبش مشروطه خواهی در ایران آغاز گردید، محمدعلی میرزا که آن زمان ولیعهد میبود، روی دشمنی نشان داد. زیرا از آغاز زندگی با فرمانروایی خودکامانه بار آمده و همیشه مردم را زیردست خود دیده بود، و این بار دشوار می افتاد که مردم سری افرازند، و در برابر او ایستاده سخن از کشور و کارهای آن رانند، و خود کسی نمیبود، که معنی مشروطه یا سررشته داری توده را نیک بداند و از سودهای آن آگاه باشد و بنام دلبستگی به کشور و نیرومندی آن از هوسهای خود چشم پوشد. یک مرد کوتاه اندیشی بیش نمیبود.»(۲)
دومین منبعی که از استبداد محمدعلی شاه سخن میگوید: کتاب «حیات یحیی» اثر یحیی دولت آبادی است. وی در فصل دهم، جلد دوم به بی قید و بندی شاه اشاره دارد: «… محمدعلیشاه به سلطنت می رسد در بحبوحه هیجان افکار آزادیخواهان مملکت و سیاست بازی اجانب با محدود شدن اختیارات او و مقابل بودنش با یک حکومت ملی نورس پرآشوب خالی از علم و تجربه کافی محمدعلی شاه از ابتدای سلطنت بزرگتر همتی که دارد اینست که خود را از قید و بند مشروطیت که قهراً اختیارات و عایدات او را هم محدود خواهد ساخت رهائی بخشد…»(۳)
سومین منبع در این مورد، کتاب در ایران بین دو انقلاب، تألیف یراوند ابراهامیان است. وی به مبارزه و درگیری اصلی میان شاه و مجلس پرداخته که با ساختار آینده دولت مربوط میشد. از نظر نظام پارلمانی و مجلسیان قدرت باید تفکیک پذیر میشد و سهم عمده از قدرت را قوه مقننه دارا باشد نه قوه مجریه و شاه. «او میبایست در برابر نمایندگان سوگند یاد کند، بودجه دربار را نیز باید مجلس تصویب میکرد. منشأ حاکمیت وی نه خداوند بلکه اراده مردم بود، سلطنت ودیعه ای بود که به موهبت الهی از طرف ملت به شخص پادشاه مفوض میشد.»(۴)
علت خارجی:منظور از علت خارجی، دولت روس و سفیر آن کشور و شخص لیاخوف فرمانده قزاق ها در ایران میباشد. احمد کسروی در کتابش به دخالت دولت روس اشاره دارد، وی مینویسد: «… و چون دولت روس با جنبش توده، چه در کشور خود و چه در ایران، سخت دشمن میبود، از اینرو در این هنگام محمد علی میرزا را به خود نگزارده و دشمنیش را با مشروطه بیشتر میگردانیدند. به ویژه پس از آنکه پیمان ۱۹۰۷ را با انگلیس بستند و خود را در دست درازی به شمال ایران آزاد داشتند…»(۵)
گزارشهای «راپورت های» لیاخوف در کتاب کسروی آمد که بسیار حائز اهمیت است: «محرمانه راپورت نمره ۵۹، محرمانه راپورت نمره ۶۰»(۶) بنا به اطناب بودن این گزارش ها از پرداختن به آنها صرفنظر میشود.
دیگر از منابع که به این موضوع پرداخته کتاب «اختناق ایران» تألیف مورگان شوستر است: «… روز بعد مداخله های علنی سفارتخانه های انگلیس و روس شروع و به طوری صریحاً تقویت و امداد از مغلوب شدن مجلس نمودند که نتیجه آن سه هفته بعد بمباردمان (بمباران) بهارستان به توسط بریگاد قزاق شد… وزیر مختار روس سبقت گرفته، تهدیدات خود و خواهش های شاه را اظهار نمود. ولی نماینده انگلیس همراهی دولت متبوعه خود را فقط موکول به قبول مقاصد وزیر مختار روس گردانید».(۷)
مهدی ملک زاده، یکی از راویان لیبرالی، نیز به این موضوع در کتابش اشاره دارد و خبر دارد و خبر از تماسهای مکرر محمدعلی شاه با سفیر روس و لیاخوف فرمانده قزاقخانه و شاپشان مستشار محترم خود میدهد که برای از بین بردن مشروطیت و به توپ بستن مجلس نقشه میریختند.
مل کزاده عیناً آنچه در کتاب کسروی آمده و راپورت های لیاخوف را در کتابش آورده است، علاوه بر آن یک سند تاریخی خوبی در مورد اخلال جلال الدوله پسر ارشد ظل السلطان در کار سلطنت بنابر نامه ای که سفیر روس به او نوشته ارایه میدهد:
«جلال الدوله پسر ارشد ظل السلطان که در آن زمان مورد تنفر محمدعلیشاه بود و پس از انهدام مجلس و از میان رفتن مشروطه به اروپا تبعید گردید، نامه ای را که سفیر روس به او نوشته بود و سواد آن در آرشیو این تاریخ ضبط است و ما عین آن را در اینجا نقل میکنیم، در پاریس به نگارنده نشان داد: «شما در کار سلطنت شاه اخلال میکنید این مطلب با معاهدات و قراردادهای شما مخالف است، صریح مینویسیم که دولت روس و انگلیس برای تغییر سلطنت موجود موروثی ایران حاضر نیستند و این اقدامات شما برای شما و خانواده ظل السلطان عاقبت وخیم دارد…»(۸)
دولت آبادی نیز در بخشی از کتاب خود به دخالت روس در جریان به توپ بستن مجلس اشاره دارد.(۹) دیگر از منابع، کتاب «ایران در دوره سلطنت قاجار» تألیف علی اصغر شمیم است که به دخالت روس و لیاخوف اشاره میکند و عین گزارش محرمانه کلنل لیاخوف را آورده است (محرمانه راپورت نمره ۶۰)(۱۰)
ما به هیچ سندی برنخوردیم که بر دخالت شیخ فضل الله در این ماجرا دلالت کند .
نتیجه گیری:
دو علت اصلی و عمده در به توپ بستن مجلس توسط محمد علی شاه بررسی شد، یکی علت داخلی یعنی استبداد و خودکامگی شخصی شاه و دیگری علت خارجی، یعنی دخالت دولت روس که در تهران لیاخوف فرمانده قزاقها بود که مجلس را به توپ بست.
پاورقی:
۱٫ کسروی، احمد، تاریخ مشروطه ایران، تهران، انتشارات امیرکبیر، چاپ چهارم، ۱۳۵۷، ج۲، ص۵۹۳٫
۲٫ همان، ص ۵۷۷٫
۳٫ دولتآبادی، یحیی، حیات یحیی، تهران، انتشارات فردوسی، چاپ چهارم، ۱۳۶۲، ج۲، ص۹۹، فصل ۳۸٫
۴٫ آبراهامیان، یرواند، ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمدی گلمحمدی و محمدابراهیم فتاحی و لیلایی، تهران، نشر نی، تهران، چاپ هشتم، ۱۳۸۲، بخش ۱، ص ۱۱۴٫
۵٫ کسروی، احمد، پیشین، ص ۵۷۷٫
۶٫ کسروی، همان، ص ۵۸۹ تا ص ۵۹۳٫
۷٫ شوستر، مورگان، اختناق ایران، ترجمه ابوالحسن شوشتری، انتشارات بنگاه مطبوعاتی علیشاه، چاپ کاویان، ۱۳۴۴، مقدمه ص ۳۷٫
۸٫ ملکزاده، مهدی، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، تهران، انتشارات علمی، چاپ دوم، ۱۳۶۳ش، فصل ۲۹، ص ۶۸۶٫
۹٫ دولتآبادی، یحیی، پیشین، ص ۹۹٫
۱۰٫ شمیم، علیاصغر، ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران، انتشارات زریاب، چاپ دوم، ۱۳۸۰، فصل ۱۸، ص ۵۱۸٫
به توپ بستن مجلس توسط محمدعلی شاه محصول نزاعها و کشمکش های بین دو نیروی عمده یعنی شاه و ملیّون بود. شاه خود را «ظل الله» میدانست و همه کس را مطیع خود بدون هیچ قید و شرطی. ولی آزدیخواهان و سران انجمنها خواهان آزادی و مساوات و محدودیت شاه بودند و به طور کلی خواهان مشروطیت.
در مشروطیت از روحانیون مبارز آن روزگار، آیت الله بهبهانی و آیت الله طباطبایی هستند و از سران انجمن های آزادیبخش همانطوری که کسروی نام میبرد، میتوان به این افراد اشاره کرد: میرزا جهانگیرخان (مدیر روزنامه صوراسرافیل)، سید محمدرضای شیرازی، (مدیر روزنامه مساوات)، ملک المتکلمین (یکی از سخنرانان عمومی)، سید جمال واعظ (وی نیز یکی از سخنرانان بوده است)، بهاءالواعظین (سخنران)، میرزا داود خان (یکی از پیشروان آزادیخواه) و دو نفر دیگر.(۱)
به طور کلی دو علت اصلی را درباره به توپ بستن مجلس میتوان در تاریخ پیدا کرد: علت داخلی و علت خارجی.
علت داخلی:علت داخلی خودکامگی و استبداد شخص شاه بوده است که منجر به حادثه به توپ بستن مجلس شد. در این رابطه ما به سراغ منابع و اسناد خواهیم رفت تا این ادعا اثبات شود:
نخستین منبع مربوط به کتاب، «تاریخ مشروطه ایران» تألیف احمد کسروی است (وی از لیبرال ترین تاریخ نگاران محسوب میشود). در بخش سوم کتابش در مورد چگونگی به توپ بستن مجلس مینویسد:
«از روزی که جنبش مشروطه خواهی در ایران آغاز گردید، محمدعلی میرزا که آن زمان ولیعهد میبود، روی دشمنی نشان داد. زیرا از آغاز زندگی با فرمانروایی خودکامانه بار آمده و همیشه مردم را زیردست خود دیده بود، و این بار دشوار می افتاد که مردم سری افرازند، و در برابر او ایستاده سخن از کشور و کارهای آن رانند، و خود کسی نمیبود، که معنی مشروطه یا سررشته داری توده را نیک بداند و از سودهای آن آگاه باشد و بنام دلبستگی به کشور و نیرومندی آن از هوسهای خود چشم پوشد. یک مرد کوتاه اندیشی بیش نمیبود.»(۲)
دومین منبعی که از استبداد محمدعلی شاه سخن میگوید: کتاب «حیات یحیی» اثر یحیی دولت آبادی است. وی در فصل دهم، جلد دوم به بی قید و بندی شاه اشاره دارد: «… محمدعلیشاه به سلطنت می رسد در بحبوحه هیجان افکار آزادیخواهان مملکت و سیاست بازی اجانب با محدود شدن اختیارات او و مقابل بودنش با یک حکومت ملی نورس پرآشوب خالی از علم و تجربه کافی محمدعلی شاه از ابتدای سلطنت بزرگتر همتی که دارد اینست که خود را از قید و بند مشروطیت که قهراً اختیارات و عایدات او را هم محدود خواهد ساخت رهائی بخشد…»(۳)
سومین منبع در این مورد، کتاب در ایران بین دو انقلاب، تألیف یراوند ابراهامیان است. وی به مبارزه و درگیری اصلی میان شاه و مجلس پرداخته که با ساختار آینده دولت مربوط میشد. از نظر نظام پارلمانی و مجلسیان قدرت باید تفکیک پذیر میشد و سهم عمده از قدرت را قوه مقننه دارا باشد نه قوه مجریه و شاه. «او میبایست در برابر نمایندگان سوگند یاد کند، بودجه دربار را نیز باید مجلس تصویب میکرد. منشأ حاکمیت وی نه خداوند بلکه اراده مردم بود، سلطنت ودیعه ای بود که به موهبت الهی از طرف ملت به شخص پادشاه مفوض میشد.»(۴)
علت خارجی:منظور از علت خارجی، دولت روس و سفیر آن کشور و شخص لیاخوف فرمانده قزاق ها در ایران میباشد. احمد کسروی در کتابش به دخالت دولت روس اشاره دارد، وی مینویسد: «… و چون دولت روس با جنبش توده، چه در کشور خود و چه در ایران، سخت دشمن میبود، از اینرو در این هنگام محمد علی میرزا را به خود نگزارده و دشمنیش را با مشروطه بیشتر میگردانیدند. به ویژه پس از آنکه پیمان ۱۹۰۷ را با انگلیس بستند و خود را در دست درازی به شمال ایران آزاد داشتند…»(۵)
گزارشهای «راپورت های» لیاخوف در کتاب کسروی آمد که بسیار حائز اهمیت است: «محرمانه راپورت نمره ۵۹، محرمانه راپورت نمره ۶۰»(۶) بنا به اطناب بودن این گزارش ها از پرداختن به آنها صرفنظر میشود.
دیگر از منابع که به این موضوع پرداخته کتاب «اختناق ایران» تألیف مورگان شوستر است: «… روز بعد مداخله های علنی سفارتخانه های انگلیس و روس شروع و به طوری صریحاً تقویت و امداد از مغلوب شدن مجلس نمودند که نتیجه آن سه هفته بعد بمباردمان (بمباران) بهارستان به توسط بریگاد قزاق شد… وزیر مختار روس سبقت گرفته، تهدیدات خود و خواهش های شاه را اظهار نمود. ولی نماینده انگلیس همراهی دولت متبوعه خود را فقط موکول به قبول مقاصد وزیر مختار روس گردانید».(۷)
مهدی ملک زاده، یکی از راویان لیبرالی، نیز به این موضوع در کتابش اشاره دارد و خبر دارد و خبر از تماسهای مکرر محمدعلی شاه با سفیر روس و لیاخوف فرمانده قزاقخانه و شاپشان مستشار محترم خود میدهد که برای از بین بردن مشروطیت و به توپ بستن مجلس نقشه میریختند.
مل کزاده عیناً آنچه در کتاب کسروی آمده و راپورت های لیاخوف را در کتابش آورده است، علاوه بر آن یک سند تاریخی خوبی در مورد اخلال جلال الدوله پسر ارشد ظل السلطان در کار سلطنت بنابر نامه ای که سفیر روس به او نوشته ارایه میدهد:
«جلال الدوله پسر ارشد ظل السلطان که در آن زمان مورد تنفر محمدعلیشاه بود و پس از انهدام مجلس و از میان رفتن مشروطه به اروپا تبعید گردید، نامه ای را که سفیر روس به او نوشته بود و سواد آن در آرشیو این تاریخ ضبط است و ما عین آن را در اینجا نقل میکنیم، در پاریس به نگارنده نشان داد: «شما در کار سلطنت شاه اخلال میکنید این مطلب با معاهدات و قراردادهای شما مخالف است، صریح مینویسیم که دولت روس و انگلیس برای تغییر سلطنت موجود موروثی ایران حاضر نیستند و این اقدامات شما برای شما و خانواده ظل السلطان عاقبت وخیم دارد…»(۸)
دولت آبادی نیز در بخشی از کتاب خود به دخالت روس در جریان به توپ بستن مجلس اشاره دارد.(۹) دیگر از منابع، کتاب «ایران در دوره سلطنت قاجار» تألیف علی اصغر شمیم است که به دخالت روس و لیاخوف اشاره میکند و عین گزارش محرمانه کلنل لیاخوف را آورده است (محرمانه راپورت نمره ۶۰)(۱۰)
ما به هیچ سندی برنخوردیم که بر دخالت شیخ فضل الله در این ماجرا دلالت کند .
نتیجه گیری:
دو علت اصلی و عمده در به توپ بستن مجلس توسط محمد علی شاه بررسی شد، یکی علت داخلی یعنی استبداد و خودکامگی شخصی شاه و دیگری علت خارجی، یعنی دخالت دولت روس که در تهران لیاخوف فرمانده قزاقها بود که مجلس را به توپ بست.
پاورقی:
۱٫ کسروی، احمد، تاریخ مشروطه ایران، تهران، انتشارات امیرکبیر، چاپ چهارم، ۱۳۵۷، ج۲، ص۵۹۳٫
۲٫ همان، ص ۵۷۷٫
۳٫ دولتآبادی، یحیی، حیات یحیی، تهران، انتشارات فردوسی، چاپ چهارم، ۱۳۶۲، ج۲، ص۹۹، فصل ۳۸٫
۴٫ آبراهامیان، یرواند، ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمدی گلمحمدی و محمدابراهیم فتاحی و لیلایی، تهران، نشر نی، تهران، چاپ هشتم، ۱۳۸۲، بخش ۱، ص ۱۱۴٫
۵٫ کسروی، احمد، پیشین، ص ۵۷۷٫
۶٫ کسروی، همان، ص ۵۸۹ تا ص ۵۹۳٫
۷٫ شوستر، مورگان، اختناق ایران، ترجمه ابوالحسن شوشتری، انتشارات بنگاه مطبوعاتی علیشاه، چاپ کاویان، ۱۳۴۴، مقدمه ص ۳۷٫
۸٫ ملکزاده، مهدی، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، تهران، انتشارات علمی، چاپ دوم، ۱۳۶۳ش، فصل ۲۹، ص ۶۸۶٫
۹٫ دولتآبادی، یحیی، پیشین، ص ۹۹٫
۱۰٫ شمیم، علیاصغر، ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران، انتشارات زریاب، چاپ دوم، ۱۳۸۰، فصل ۱۸، ص ۵۱۸٫
